ییلنا(همسرِ بولگاکف) از منتقدانی یاد می کند که « با نقدهای عنادآمیز و رذیلانه » باعثِ لطمات روحیِ بولگاکف شده بودند .
* وقتی بوخارین- نظریه پرداز بزرگ حزب ، به برخی از «رفقای سابق» حمله کرد، استالین با شادمانی و شعَفِ فراوان فریاد می زد:« آفرین! آفرین! بوخارین استدلال نمی کند، بلکه سلّاخی شان می کند ».
* با اولین طلیعۀ فروپاشیِ شوروی، قدرتِ حقیقتِ بولگاکف، هیاهوی سرکوب گران اندیشه و منتقدانِ بی شرم را چنانِ درنوَردید که کتاب هایش - با قیمتی50 برابر- مورد استقبال عظیم مردم روسیه قرارگرفت.
***
ادبیّات یعنی : عشق!
درهیاهوهای تبلیغاتی«ژدانُف»-نظریّه پردازِ«رئالیسم سوسیالیستی»-بولگاکف وظیفۀ هنر و ادبیّات را نه «مبارزۀ طبقاتی» و ایجادِ «انسان طرازنوین» بلکه تلطیف زندگی وغنای جوهرِ انسانی می دانست.او باتأکید برعشق- بعنوان جوهروُ جان هنر و ادبیّات - بربسیاری ازارزش ها و اندیشه های ایدئولوژیک دوران استالین قلم بطلان می کشید.
عشق پُرشورِ بولگاکف به ییلنا شعلۀ اعتمادِ به نفس واطمینان به آینده را در وی روشن می ساخت.
ییلنا،هم، یار وُ محبوب بولگاکف بود وهم دستیار وُ مددکارش درطرح وُ تنظیم وُ تایپ نمایشنامه ها، داستان ها و لیبرتوها(متن اُپرا).زنی جذّاب که بولگاکف تا آخرین دقایق زندگی ازاو به عنوانِ«عزیز ترین کس » و « هلنِ زیبا و قشنگم » یاد کرد که « تنهارؤیای لذّت بخشم ، دیدنِ توست». به عبارت دیگر، ییلنای بولگاکف به سان« آیدا »ی شاملو بود که حضورش « یقینِ یافته »،« فسخِ عزیمتِ جاودانه » و « نبردافزاری » بود « تا با تقدیرِ خویش پنجه درپنجه کند »(6).
ییلنا با نوع آرایش وطرز لباس پوشیدن، مظاهر«حکومت پرولتری» رابه چالش می کشید:
-«امشب بعد از خروج از تئاتر، اتفاق ناخوشایندی در تراموا برایم رخ داد. یاروئی که کلاهِ ستارۀ آبی نشان برسرداشت و سیاه مست هم بوده ، می خواست سرِ پالتوی پوستِ خزِ من اَلَم شنگه به پا کند. دو تا زن هم آنجا بودندکه پوزخند می زدند و از سرِ کنجکاوی وُ فضولی مشغولِ تحریکِ یارو بودند. این اولین باری نیست که من به خاطر پالتوی پوستم -اینچنین- موردِ نفرت قرار می گیرم» (ص296) .
ییلنا در یادداشت روز26مارس 1935نیز می نویسد:
-« دیروز من و میخائیل برای شنیدن کنسرت واگنر به سالن بزرگ کنسرواتوار رفتیم . در ردیفِ ششم نشستیم . من پیراهن دکُلتۀ مشکی پوشیده بودم که توجّهات خیلی زیادی را جلب کرد.زنی با غیظ وُ خشم گفت:« ازاین چیزها متنفّرم! »(ص301).
بدین ترتیب ، درآن بی تکیه گاهی های جانکاه ، بولگاکف به ییلنا تکیه کرد. به همّت وهوشیاری ییلنا بود که بسیاری از نامه ها ، یادداشت ها و آثارِ بولگاکف از تاراجِ مأموران استالین محفوظ ماند.
« مرشد و مارگریتا»- در واقع - روایت عشق پُرشور بولگاکف و ییلنا است(7).بولگاکف دراین کتاب ضمن تصویر کردنِ شخصیّت های داستانش در«جهنم »(عصرِ استالین ) با زبانی طنز آمیز،« وزَغ های ادبی » و منتقدانِ مُغرض- مانند « لیتوفسکی » و «برلیوز» - را به صُلّابه می کشد؛ منتقدانی که با « نقدهای شرارت آمیز وُ خبیث » زندگی بولگاکف را تباه کرده بودند.
نویسندگان ، « غیب » می شوند!
ارعاب و خشونت سیاسی علیه مخالفان چندان بالا گرفته بود که حتّی یاران و رفقای دیروزِ استالین را در امان نگذاشت به طوری که وقتی بوخارین- نظریه پرداز بزرگ حزب ، به برخی از «رفقای سابق» حمله کرد، استالین با شادمانی وُ شعَفِ فراوان فریاد می زد:
-« آفرین! آفرین! بوخارین استدلال نمی کند، بلکه سلّاخی شان می کند ».
وقتی نمایشنامۀ «روزگارخانوادۀ تورپین» اثر درخشان بولگاکف به مدّت 12سال و بیش از800بار درتئآترهای مسکو اجرا شد ، استالین علاقمند شد تا با استفاده از این استعداد و شهرت شگفتِ بولگاکف ، نوشتنِ زندگینامه اش را به وی بسَپارد. این علاقۀ استالین حاشیۀ امنی بود تا بولگاکف - همانند پاسترناک-ازدستگیری ها وُ دادگاه های دوران استالین در امان بماند.این«حاشیۀ امن»هرچند در بهبودزندگیِ هنری ومالیِ بولگاکف تأثیرِ پایداری نداشت ، امّا باعث شده بود تا او با توصیه نامه هائی به مقامات دولت شوروی برای آزادی یا بهبودِ وضع شاعران برجسته ای مانند اُسیپ مندیلشتام بکوشد.(8).وضعیّت گومیلیوف-همسرِآنا آخماتووآ، شاعرۀ بزرگ روس-نمونۀ دیگری دراین باره بود.گومیلیوف به وضع فجیعی تیرباران شده و پسرش نیزبه مدّت 15سال دراردوگاه های کاراجباری،اسیر وُ زندانی شده بود.ییلنا،دریادداشت30 اکتبر1935 می نویسد:
-«طی روز زنگِ درِ آپارتمان به صدا درآمد.در را بازکردم . آخماتووآ بود با یک چهرۀ وحشتناک و به شدّت لاغر،بطوری که من به زحمت شناختمش ؛ میخائیل[بولگاکف]هم همین احساس را داشت.کاشف به عمل آمد که شوهر وُ پسرش ، همزمان دریک شب دستگیر و بازداشت شده اند.آخماتووا تصمیم گرفته نامه ای به جوزف[ استالین] بنویسد.اوکاملاً در وضعیّت روحیِ آشفته قرارداشت و زیرِلب چیزهای نامفهومی زمزمه می کرد»(ص333).
نامه ها و یادداشت های میخائیل بولگاکف و ییلنا،تصویرگرِ شرایط هولناکِ دستگیری ها،قتل ها، خودکُشی ها و محاکمات دوران استالین هستند.دراین میان ، دستگیری « منتقدانِ رذل و خبیثِ بولگاکف »(خصوصاً لیتوفسکی و کِرشوُن) هرچند باعث لبخند وُ رضایت ییلنا بود، امّا برای بولگاکف چندان خوشحال کننده نبود، گوئی که او، آنان را نیز« قربانیان استالینیسم» می دانست.هم ازاین روبود که بولگاکف - با وجودفشار و اصرار حکومتی ها- در محاکمۀ آنها شرکت نکرد و از سخنرانی برای بی آبروکردن شان خودداری نموده بود؛درحالیکه بقول ییلنا:« لیتوفسکی و والادیمیر کِرشوُن با نقدهای عنادآمیز و رذیلانۀ خود باعثِ تخریبِ شخصیت و لطمات روحیِ فراوانِ بولگاکف شده بودند».
در شروع بازداشت های گستردۀ استالینی ، ییلنا نوشت:
-«آنها[هواداران استالین] دارند در پراودا مقاله پُشت مقاله علیه این وُ آن چاپ می کنند، وآدم پُشتِ آدم است که دارد به خاک سیاه می نشیند».(ص344).
بولگاکف در22ژوئیۀ 1938 ازدستگیری ها و« غیب شدن »نویسندگان،هنرمندان وشاعران مسکو چنین یاد می کند:
-«باعلاقه وُ توجۀ بسیار رفتم در بحرِتفکر راجع به مسکو.همه چیز در این شهر همانی بود که باید باشد . آدم می تواندبگوید بسیاری ازآدم ها دراین شهر غیب شان زده است...از تلفن هائی که به من می شود پیداست که بسیاری از آدم هائی که دوست شان دارم،اینجا نیستند...»(ص428-429).
همانطورکه بولگاکف می گفت:او درنوشتن یک نمایشنامۀ کمونیستی برای خوشایندِ استالین ودیگر رهبران حزب نمی توانست موفّق باشد،ازاین رو،پس از فشارهای روحی ومالی فراوان ، وقتی درسال1939 بولگاکف مجبوربه نوشتنِ نمایشنامه ای دربارۀ استالین شد،چنین نمایشنامه ای با انتقادات تندِ مقامات شوروی روبروشد.یک ماه پیش ازاین، همسرِهنرمندِ مایرهولد-کارگردان برجستۀ تئآتر مدرن شوروی-با 17ضربه کارد به طرزفجیعی توسط ماموران امنیّتی استالین به قتل رسیده بود و اینک ، شبَحِ مرگ ، بولگاکف وهمسرش را دچارِ ترس وُهراس های ویرانگر ساخته بود. گفتنی است که خودِ مایرهولد نیز درسال 1940تیرباران شد.
***
آگاهی بولگاکف ازادبیّات روسیّه وآشنائی وی با ادبیّات غرب ، نوعی اعتمادبه نفس- همراه با غرور و عصبیّت -در بولگاکف به وجودآورده بود که باعث می شد تا وی دربرابربزرگان وبرجستگان تئآترشوروی نیز قد عَلَم کند آنچنانکه دربارۀ ایرادات و انتقاداتِ استانیسلافسکی (مدیروقت تئآترهای مسکو) نسبت به نمایش مولیر،نوشت:
-«...خشم همۀ وجودم رافراگرفته بود.برای یک لحظه می خواستم دفترچه ام را به طرف شان پرت کنم و به همۀ آنها بگویم:«شمااگردوست دارید،بروید راجع به نبوغ وغیرنبوغ بنویسید،امّا به من یاد ندهید که چگونه بایدبنویسم...تمام این حرف ها ابتدائی،بی مایه وغیرضروری است...من نمی توانم چیزهائی را که استانیسلافسکی خواسته در داخل متن بگنجانم.اعلام جنگ هم باعث نابودی کُلِ کار می شود...امّا زدنِ وصله های سبزبه یک کت وُ شلوارِمشکی هم کارِمن نیست...فقط شیطان می داند که من چه باید بکنم؟». (ص299).
امّا با تغییراستانیسلافسکی، نمایشنامۀ مولیرِ بولگاکف به روی صحنه رفت وهفته ها وُ ماه ها مورد استقبال تماشاچیان قرارگرفت بطوری که درهر اجرا، تماشاچیان بیش ازبیست بار بولگاکف ، کارگردان و بازیگران این نمایش را به روی صحنه فراخوانده و آنها را تشویق کردند. با اینهمه ، لیتوفسکی در نقدی عنادآمیز و رذیلانه نوشت : « ازآن ( نمایشنامۀ مولیر) شرارت وُ خباثت می بارید».اینگونه نقدهای شرارت آمیز وُ خبیث، باعث شد تا در9مارس 1936نمایش مولیرِ بولگاکف ازصحنه به پائین کشیده شود.
سانسور، ناامیدی ... و خودکُشی!
نابودی نمایش مولیر و سپس ، نابودی نمایش های پرواز، پوشکین ، دون کیشوت ، آپارتمان زویکا ، جزیرۀ ارغوانی، و... تأثیرات مرگباری بر بولگاکف داشت . ییلنا، همسربولگاکف ، در یادداشت 23سپتامبر1937 می نویسد:
-«تلاش های رنج آور برای یافتن راهِ برون رفت از بُن بستِ فعلی: نامه ای به مقامات حکومتی؟ رهاکردن تئآتر؟ تصحیح رُمان[مرشد ومارگریتا] وتحویل آن برای چاپ و انتشار؟.هیچ کاری نیست که ما بتوانیم انجام دهیم . وضعیّت خیلی نومیدکننده است»(ص403).
ییلنا سپس اشاره می کند:
«این مرد[بولگاکف]دوازده نمایشنامه نوشته و با ضربآهنگی تب آلود کارمی کند ، او یک عُمر جان کَنده وچیزی به دست نیاورده جزیک شلوارِپاره پوره»(436).
چنان ناامیدی، درماندگی و فقری باعث شده بود تا ییلنا پیراهنِ دلخواهش را نیز بفروشد:
-«1ژانویۀ1938
پیراهن شب ام ...امّا افسوس! من دیگراین پیراهن را نخواهم پوشید چون باید آن را بفروشم» (ص412).
درآن شرایط دشوار، تنها یک دریچه به روی بولگاکف بازمانده بود:خودکُشی. در28دسامبر 1939(دو ماه قبل ازمرگ)، بولگاکف به دوست دوران کودکی اش نوشت:
-«...می پُرسی حالم چطوراست؟ صادقانه وُ محرمانه به توبگویم:«غرق دراین اندیشه ام که به خانه برگشته ام تا بمیرم».مرگ به یک دلیل، مناسبِ من نیست:دردناک ، ملال آور و مبتذل است. همانطورکه می دانی دراینجا تنها یک راهِ خوب و پسندیده برای مُردن وجود دارد که آنهم با کمک گرفتن از سلاح گرم امکان پذیراست ، اما شوربختانه همچین چیزی دراختیارم نیست»(ص454).
بولگاکف در 10 مارس 1940( در سن 48 سالگی) براثرِ بیماری کلیوی چشم ازجهان فرو بست.
خطاب به آیندگان
چنانکه گفتم: بولگاکف ازآغاز با انقلاب بلشویک ها در روسیه مخالف بود. دوسال ازاین انقلاب اکتبر گذشته بود که اودرمقالۀ « چشم اندازهای آیندۀ روسیۀ شوروی » خطاب به آیندگان نوشته بود:
-«...ما تأخیرِ وحشتناکی خواهیم داشت...جنونِ حاکم بر دو سالِ گذشته ، ما را به مسیرهولناکی سوق داده است...و ما- نمایندگان یک نسلِ شوربخت که همچون ورشکستگانِ مفلوک خواهیم مُرد- مجبورخواهیم شد به فرزندان مان بگوئیم : شما جبران کنید! شما شرافتمندانه جبرانِ مافات کنید، وهرگزآن انقلاب اجتماعیِ کذائی را از یاد نبرید!»(ص41).
طلوع !
ازصعود وُ سقوط استالین و استالینیسم چه می توان آموخت؟ ، آن « جن زدگی ایدئولوژیک » ، آن «از خودبیگانگی » (aliénation) و بی تفاوتی اخلاقیِ رهبران سیاسی و روشنفکران روسیه در برابر جبّاریّت رو به رُشدِ استالین، یا همصدائی ها وُ همراهی ها وُ حمایت های توده های مردمِ روسیه از«پیشوا» را چگونه می توان توجیه کرد؟
امروزه، درپرتو تحلیل های روشنگرِ« هانا آرنت »-خصوصاً درکتاب« ریشه های توتالیتاریسم »-از بسیاری جزئیّات ، جنبه ها و جلوه های جنون آمیزِ توتالیتاریسم( استالینیسم ، فاشیسم و بنیادگرائیِ اسلامی ) آگاه می شویم . امّا زندگی و سرنوشت بولگاکف این نکته را برجسته می کند که نویسندگان و روشنفکران واقعی نباید مقهورِهیاهوهای تبلیغاتیِ بقول چخوف « وَزَغ های ادبی »،« سوسماران رسانه ای» و «منتقدان بی شرم» شوند چرا که « قدرتِ حقیقت » از« حقیقتِ قدرت »( استالینیسم) نیرومندتر است: 28 سال پس ازمرگ بولگاکف و با اولین طلیعۀ آزادی های نِسبی در شوروی ، قدرتِ حقیقتِ بولگاکف هیاهوی سرکوب گرانِ اندیشه و منتقدانِ بی شرم را چنانِ درنوَردید که کتاب هایش- با قیمتی 50 برابر- مورد استقبال عظیم مردم روسیه قرارگرفت.
***
دستنوشته ها نمی سوزند به همّت جی.ای.ئی.کرتیس تألیف شده و با ترجمۀ بیژن اشتری ازسوی نشرتالث درتهران انتشاریافته است (1390).ازخانم عزّت نحوی که لطف کرده و این کتاب را در اختیارم گذاشته اند ، سپاسگزارم.
فروردین - اردیبهشت1395،پاریس
_________________
پانویس ها:
6-چهارسطرداخل« » ازاحمدشاملو است.
7-کتاب « مرشد و مارگریتا » با ترجمۀ درخشان دکترعباس میلانی، درسال 1362،ازسوی نشرفرهنگ نو درتهران منتشر شده است.
8-مندیلشتام برجسته ترین شاعرمدرن و« شهید ادبی روسیه » بخاطرشعرهجوآمیزی علیه استالین، دستگیر و تبعید شد ولی باتلاش ها وتوصیه های بولگاکف، به مسکو بازگشت.مندیلشتام درسال1938 باردیگر دستگیر و تبعید شد و سرانجام براثرسرما، گرسنگی و بیماری دراردوگاهِ کارِ اجباری «گولاک» درگذشت.« نادژدا »(همسرمندیلشتام) بسیاری از شعرهای وی را از حفظ کرده بود و بعدها موفق به انتشار آنها شد. کتاب « امیدعلیه امید » نوشتۀ « نادژدا مندیلشتام » گوشه ای ازرنج و شکنج های آن دوران دشوار را بازگو می کند.نگاه کنید به: امیدعلیه امید، ترجمۀ بیژن اشتری، نشر ثالث ، تهران، 1394.
شما در ایران، تمام شده‌اید، رضا فرمند
شت های کج خمینی و دیوار ناراست سروش، مهران رفیعی
