۲- میراث شوم کمونسیم برای تمدن انسانی، تنها فجایع تکان‌دهنده دوران استالین و قتل‌عام میلیون‌ها انسان بی‌گناه نبود بلکه آثار مرزبندی‌های تحمیلی و مهندسی ملت‌ها براساس آرای استالین (قومیت در فرم، روسی شدن در محتوا) حتی پس از فروپاشی شوروی به شکل استخوانی لای زخم باقی ماند. جنگ ارمنستان و آذربایجان (۱۳۶۶-۱۳۷۳) در قره‌باغ با ۳۵ هزار کشته، هر چند با پیروزی نظامی ارمنستان به پایان رسید اما آذر بایجان هیچ‌گاه آن را به رسمیت نشناخت. بخش اعظم جنگ ارمنستان و آذربایجان در آن دوره در دوران ریاست جمهوری مرحوم هاشمی رفسنجانی سپری شد. در دورانی که وضعیت توازن نیروهای سیاسی داخلی تفاوت معناداری با امروز داشت، ایران نه به شکل رسمی اما معنادار، از ارمنستان حمایت می‌کرد. دلیل این وضعت هم به تحلیلی باز می‌گشت که از شرایط منطقه مورد مناقشه داشت. شواهدی در دست هست که نشان می‌دهد آذری‌های ساکن در قره باغ کوهستانی که کمتر از ۲۰ درصد کل ساکنان این استان را تشکیل می‌دادند، به جهت عدم تعلق به خاکی که در آن ساکن بودند، نخواستند در این اراضی باقی بمانند و به سوی دیگر نقاط آذربایجان، از جمله مترویل باکو سرازیر شدند، حرکتی که نشان از توزیع نامتعادل جمعیت و ثروت در این کشور داشت و احتمالا ایران هم از این زاویه مدافع ارمنستان بود وهم از منظر ملاحظات قومی خود در ایران.

۳- به جهت نظامی و تاریخی ارامنه قره‌باغ پس از کنترل نواحی قره‌باغ کوهستانی و هفت ناحیه پیرامونی آن با اکثریت سکنه ارمنی، موفق شدند حدود یک پنجم اراضی جمهوری آذربایجان را تحت کنترل بگیرند. این روندی بود که پس از فرو پاشی شوروی تا سال ۱۹۹۴ ادامه اشت تا اینکه در سال ۲۰۰۴ سازمان امنیت و همکاری اروپا (متشکل از نمایندگانی از یک کشور منطقه‌ای، یعنی روسیه، و دو کشور خارج از منطقه، یعنی فرانسه و ایالات متحده) به درگیری‌ها میان ارمنستان و آذربایجان پایان داد و آتش‌بس را برقرار کرد. بر خلاف ایران که در آن دوره حامی ارمنستان بود، ترکیه نه تنها از آذربایجان حمایت می‌کرد بلکه به دلیل مناقشات تاریخی با ارامنه از جنگ جهانی اول که متهم به کشتار یک میلیون ارمنی در آن دوره است و هم چنین همبستگی قومی و زبانی با آذربایجان از آغاز درگیری‌ها حامی آذربایجان بوده و حتی ارمنستان را به همین دلیل تحریم کرده است.

۴- در سالهای اخیر، ایران اگرچه با هزینه مادی و معنوی بسیار و منافعی اندک اسد را به کمک روسیه از سقوط نجات داده اما با خروج امریکا از برجام و آغاز کارزار فشار حداکثری و شروع روند عادی‌سازی روابط اسرائیل و اعراب که با امارات متحده عربی و بحرین کلید خورده و دیگر اعراب نیز در صف انتظارند، بیش از هر زمان دیگری در چهار دهه گذشته احساس تنهایی می‌کند. احساس طردشدگی واقعی از سوی جامعه جهانی علی‌رغم لفاظی اروپا در تعهد به حفظ برجام، احساس واقعی حاکمیت در ایران است. در نتیجه برای رهایی از فشار تحریم‌ها دل بسته حمایت ترکیه و آذربایجان برای سر پا نگه داشتن اقتصاد در حال تلاشی خود هر چند برای مدتی کوتاه است. درحالی که دولت و دستگاه دیپلماسی در مناقشه قره‌باغ سکوت اختیار کرده‌اند اما نمایندگان آیت ا... خامنه‌ای در استان‌های ترک‌نشین و هم چنین مشاور بین الملل ایشان، علی‌اکبر ولایتی آشکارا از آذربایجان حمایت کرده‌اند. جدای از تقسیم کار همیشگی میان حاکمیت و دولت در عرصه بین‌الملل دستهای زننده در سوی آذربایجان و دستهای نوازشگر (دولت و دستگاه دیپلماسی) به سمت ارمنستان ایستاده‌اند. اگر آذربایجان پیروز شد دولت در مسیر شناسایی حاکمیت قره‌باغ توسط آذربایجان حرکت خواهد کرد و اگر حاکمیت ارمنستان بر قره‌باغ تثبیت شد دولت ایران خواهد گفت کسانی که از آذربایجان حمایت کرده‌اند مسئولیت رسمی نداشته و نظرشان را گفته‌اند.

۵- اگرچه اقتصاد ورشکسته ایران از هر کمکی حتی از سوی کشورهای کوچک و کم تاثیری در کلاس جهانی چون ترکیه و آذربایجان استقبال می‌کند اما به نظر می‌رسد داستان هم پیمانی ایران با ترکیه و آذربایجان در مناقشه قره‌باغ غیر از منافع اندک اقتصادی منافع بزرگتر سیاسی نیز دارد و آن ترساندن بخش مهمی از ایرانیان ناراضی با عدم سخت‌گیری بر پان‌ترک‌های ایرانی در مناطق ترک‌نشین برای عرض اندام خیابانی در روزهای گذشته به منظور ایجاد هراس تصنعی روزافزون از پیامدهای احتمالی به هم خوردن نظم سیاسی ایران به دنبال استمرار کارزار فشار حداکثری در صورت بقای دونالد ترامپ در کاخ سفید و درخشش احتمالی ستاره بخت پیمان نوین به شکل موازی است.

۶- با این همه در تحلیل نهایی باید گفت به نظر می‌رسد که سیاست راهبردی جمهوری اسلامی در مناقشه قره‌باغ مانند دوره هاشمی هم چنان حمایت پنهان از ارمنستان است با این تفاوت که حالا بخش‌هایی غیر دولتی از حاکمیت به شکل تاکتیکی برای رهایی از فشار اقتصادی ناشی از تحریم‌ها به ترکیه و آذربایجان باج می‌دهند. قره‌باغ را پاره تن اسلام و متعلق به آذربایجان خوانده‌اند اما روشن است این پاره تن اسلام با آن دیگر پاره تن اسلام که فلسطین است در چشم حاکمیت ایران از زمین تا آسمان فرق دارد.

۷- در بند قبل اشاره کردیم که سیاست راهبردی جمهوری اسلامی حمایت پنهان از ارمنستان است اما چرا؟ قره باغ منطقه ارمنی‌نشینی است حائل میان آذربایجان ایران و باکو، که بیش از ۶۰ در صد از مرز ایران و آذربایجان را پوشش داده و این جمعیت مانعی جدی برسر هرگونه وحدت ژئوپلتیک میان این سوی آذربایجان و آن سوی دیگر است. از سوی دیگر آذربایجان تنها جمهوری شیعه‌نشین سکولار و موفق است که اگر قره‌باغ را هم به خاک خود منضم کند توانایی بالقوه آنکه خطر جدی‌تری برای تشدید وحدت دو سوی آذربایجان باشد را داراست و هم اینکه مانند ترکیه موفق الگوی دیگری برای مردم ایران در سرزنش شیوه حکمرانی و مدیریت جمهوری اسلامی خواهد بود. ضمن آنکه از روابط خوب آذربایجان با امریکا و اسرائیل نیز نمی‌توان چشم پوشید و سرآخر اینکه در صورت هر گونه احتمال درگیری بین ایران و دو همسایه شمالی، ارمنستان به عنوان تنها جمهوری غیر مسلمان‌نشین خطرات به مراتب کمتری نسبت به آذربایجان برای ایران در پی خواهد داشت.

حامد آئینه‌وند، روزنامه‌نگار و دانش‌آموخته دکترای روابط بین‌الملل
ساناز یوسفی مقدم، دانشجوی دکترای روابط بین‌الملل دانشگاه استانبول

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

برگرفته از [انصاف نیوز]