پیش از حضور او در شهر مشهد، نیروی پدافند هوایی ارتش یک واحد سامانه پدافندی اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو-۲ (S-300PMU-2) را به فرودگاه بین‌المللی هاشمی‌نژاد مشهد و نیروی هوافضای سپاه یک آتشبار سامانه پدافندی ارتفاع پست حرز نهم را به دانشگاه فردوسی مشهد منتقل می‌کند. در این گزارش برای نخستین بار به بررسی چگونگی محافظت نیروی پدافند هوایی ارتش و نیروی هوافضای سپاه از محل اقامت رهبر رژیم جمهوری اسلامی در شهر مشهد با این سامانه‌ها می‌پردازیم.

سطح حفاظت از حریم هوایی مشهد پیش از سفر خامنه‌ای چقدر است؟

از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۸، پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی به گردان ۱۴۱ شکاری تاکتیکی متشکل از هواپیماهای جنگنده بمب‌افکن سبک اف-۵ئی و اف‌تایگر۲ (F-5E/F Tiger II) در ضلع شمالی فرودگاه بین‌المللی شهید هاشمی نژاد مشهد مجهز بود. این پایگاه شکاری تاکتیکی در سال ۱۳۸۸ به پایگاه مقدم هوایی تنزل درجه داده شد و بخشی از تاسیسات آن در اختیار نیروی پدافند هوایی ارتش قرار گرفت. از دیرباز یک گردان سامانه پدافند موشکی آی-هاک (I-HAWK) مجهز به موشک‌های زمین‌به‌هوای برد متوسط اِم‌آی‌اِم-۲۳بی (MIM-23B) به همراه چند آتشبار ضدهوایی ۳۵ میلی‌متری اورلیکن در این پایگاه مستقر است.

(تصویر تهیه شده از سامانه اس-۳۰۰ پی‌اِم‌یو-۲ انتقالی نیروی پدافند هوایی ارتش در شهر مشهد که سرنشین یک هواپیمای مسافربری در مرداد ۱۳۹۷ زمانی که علی خامنه‌ای در مشهد حضور داشت تهیه کرده است - عکس دریافتی)

***

نخستین بار در سال ۱۳۹۶، آتشبارهای پدافند آی-هاک منطقه پدافند هوایی شمال شرق امام رضا با نمونه ارتقا یافته و بازسازی شده آن در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح به نام مرصاد تعویض شدند. موشک‌های قدیمی اِم‌آی‌اِم-۲۳بی آن نیز با نمونه‌های ارتقا یافته موسوم به شاهین جایگزین شدند. در دی‌ماه ۱۳۹۹، گروه پدافند امام رضا یک رصد سامانه مرصاد دیگر را نیز در فرودگاه بین‌المللی شهر مشهد مستقر کرد. رصد دوم در مجاورت پایگاه مقدم هوایی نیروی هوایی ارتش در ضلع شمال غربی فرودگاه مستقر شد؛ در حالی که رصد نخست همچنان در سایت شمال شرقی فرودگاه باقی ماند. بر خلاف رصد نخست که به شش موشک آماده شلیک مجهز است، رصد دوم تنها پنج موشک آماده شلیک دارد.

یک تصویر ماهواره‌ای تهیه شده به تاریخ پنجشنبه ۹ بهمن ۱۳۹۹ نشانگر حضور دو پرتابگر دیگر آماده استقرار در موقعیت دو سایت پدافند موشکی فرودگاه مشهد است. این دو پرتابگر در انبار موشک پایگاه قرار دارند. یکی از این دو پرتابگر به سه موشک شاهین مجهز است؛ در حالی پرتابگر سه تایی دیگر تنها دو فروند موشک آماده شلیک دارد. در کنار این دو پرتابگر، تعداد ۱۹ فروند موشک شاهین هم در محفظه‌های نگهداری دیده می‌شود که نشان‌دهنده موجود بودن مجموعا ۳۵ تیر موشک شاهین در مشهد است و در صورت بروز یک درگیری نظامی می‌توانند حداکثر ۱۱ هواگرد متخاصم شامل پهپادها را ساقط کنند.

نخستین بار در سال ۱۳۴۵ خورشیدی، ایالات متحده آمریکا دو گردان آتشبار هاک به همراه ۱۵۰ تیر موشک زمین‌به‌هوایی اِم‌آی‌اِم-۲۳آ (MIM-23A) به عنوان کمک نظامی به نیروی هوایی شاهنشاهی ایران تحویل داد تا برای محافظت از دو پایگاه شکاری یکم و دوم به ترتیب در تهران و دزفول استفاده شوند. با افزایش خطر درگیری نظامی با کشور عراق و نیاز مبرم به محافظت از حریم هوایی شهرها و پایگاه‌های نظامی و به خصوص پایگاه‌های هوایی، تعداد ۳۷ سامانه پدافند موشکی برد متوسط آی-هاک و تعداد یک هزار و ۸۱۱ تیر موشک اِم آی اِم-۲۳بی در جریان یک قرارداد ۶۸۷ میلیون دلاری از ایالات متحده آمریکا خریداری شدند.

بسیاری از این موشک‌ها در طول جنگ مصرف شدند و نیروی هوایی عراق پنج رصد از سامانه‌های موجود را هم منهدم کردند. البته لازم به ذکر است که در جریان معاملات مخفی ایران-کنترا تعداد زیادی از موشک‌های اِم‌آی‌اِم-۲۳بی فرسوده و مازاد نیروی هوایی اسرائیل با قیمتی چند برابر به ایران فروخته شد.

در ابتدای دهه ۱۳۸۰ خورشیدی، روند بازسازی و ارتقا سامانه‌های موجود در نیروی هوایی ارتش آغاز شد و سپس در شرکت‌های متعلق به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ادامه یافت و در نتیجه آن، اجزا، قطعات و سامانه‌هایی که تهیه قطعات آن‌ها به علت فرسوده بودن و آنالوگ بودنشان ممکن نبود، با سامانه‌های دیجیتال و بومی جایگزین شدند و به این ترتیب سامانه‌های پدافندی مرصاد و شلمچه ساخته شدند. شماری از موشک‌های موجود نیز به رادارهای جدید و قطعات دیجیتالی مجهز شدند و شاهین نام گرفتند.

سامانه مرصاد و موشک شاهین همان قابلیت‌های سامانه آی-هاک و موشک اِم‌‌آی‌اِم-۲۳بی را دارند. حداکثر برد رهگیری اهداف پروازی این سامانه ۴۰ کیلومتر و حداقل برد رهگیری یک کیلومتر است. حداکثر ارتفاع پروازی یک هواگرد که این سامانه توانایی رهگیری آن را دارد، ۱۸ کیلومتر و حداقل ۳۰۰ متر است. برد موشک‌های این سامانه حداکثر ۳۰ کیلومتر است که می‌توانند یک هدف را در ارتفاع حداکثر ۱۲ کیلومتری (۳۹ هزار پایی) منهدم کند. بنابراین این سامانه و موشک‌هایش دیگر در مقابل هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن پیشرفته امروزی که با استفاده از بمب‌های نقطه‌زن هدایت لیزری و ماهواره‌ای و همچنین موشک‌های هوابه سطح می‌توانند اهداف خود را خارج از برد این سامانه منهدم کنند، کارایی چندانی ندارد.

نقش سامانه اس-۳۰۰ پی‌ام یو-۲ در محافظت از آسمان مشهد در زمان حضور خامنه‌ای

بر اساس قرارداد منعقد شده بین شرکت روس آبارون اکسپورت و وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران در سال ۱۳۹۴، تحویل چهار گردان سامانه پدافند موشکی بردبلند اس-۳۰۰ پی‌اِم‌یو-۲ به نیروی پدافند هوایی ارتش در فروردین ۱۳۹۵ آغاز شد و به ترتیب دو سایت پدافند موشکی در شهر تهران، یک سایت در اصفهان و یک سایت در بوشهر به این سامانه‌ها تجهیز شدند. دو سایت مستقر در تهران در منطقه افسریه و در فرودگاه بین‌المللی مهرآباد (پایگاه یکم شکاری تاکتیکی) واقع‌اند.

هر آتشبار اس-۳۰۰ پی‌اِم‌یو-۲ به یک پست فرماندهی متحرک، یک خودروی حمل‌ونقل کارکنان، یک اتاق رادار، سه رادار شناسایی و کشف اهداف پروازی، دو رادار درگیری، دو جرثقیل برای نصب موشک بر روی پرتابگرهای سامانه، یک خودروی حامل موشک، یک ژنراتور ۲۰۰ کیلوواتی، دو دستگاه تبدیل جریان برق تولیدی و از همه مهم‌تر چهار پرتابگر چهارتایی موشک مجهز است. هر موشک زمین به هوای 48N6E2 مورداستفاده این سامانه می‌تواند با اهدافی در فاصله ۲۰۰ کیلومتری و با حداکثر سرعت شش ماخ با ارتفاع پروازی ۱۰ متر تا ۲۸ کیلومتر از سطح زمین که می‌تواند پهپاد، یک هواپیمای جنگنده و حتی موشک بالستیک باشد، درگیر شود.

قابلیت‌های بالای این سامانه سبب شد تا از سال ۱۳۹۶ هنگام سفر علی خامنه‌ای به مشهد، نیمی از گردان اس-۳۰۰ پی‌اِم‌یو-۲ مستقر در پایگاه یکم شکاری تاکتیکی تهران به فرودگاه بین‌المللی مشهد منتقل شود. بر اساس تصاویر ماهواره‌ای، تنها دو دستگاه رادار، یکی از خودروهای فرماندهی، یک ژنراتور، چند خودروی حامل موشک و چندین دستگاه تبدیل و پخش برق سامانه‌ها به همراه دو لانچر با پرتابگر چهارتایی موشک پیش از سفرهای خامنه‌ای به شهر مشهد منتقل می‌شوند و نیمی از سامانه اس-۳۰۰ پی‌اِم‌یو-۲ مستقر در مهرآباد در تهران باقی می‌ماند.

استقرار سامانه پدافندی حرز نهم سپاه در محوطه دانشگاه فردوسی

به دنبال افزایش خطر پرواز پهپادهای رزمی و انتحاری کشورهای فرامنطقه‌ای بر فراز ایران، نخستین بار در تابستان سال ۱۳۹۸ و در زمان حضور علی خامنه‌ای در مشهد و استقرار وی در کاخ ملک‌آباد، نیروی هوافضای سپاه، یک سامانه پدافندی حرز نهم را در نزدیکی کاخ و در محوطه دانشگاه فردوسی مشهد مستقر کرد. بر اساس تصاویر ماهواره‌ای، این سامانه به همراه دو موشک زمین به هوای کوتاه‌برد اِف‌اِم-۸۰ ساخت چین به همراه خودروی فرماندهی و کنترل آتشبار آن در حالی که اطرافشان با یک حصار پلاستیکی آبی‌رنگ پوشانده شده بود تا از چشم کارکنان دانشگاه پنهان بماند، در روزهای ۲ تا ۱۲ شهریور ۱۳۹۸ در مجاورت کاخ دیده شدند.

سامانه حرز نهم که خط تولید آن را وزیر دفاع رژیم جمهوری اسلامی در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۲ افتتاح کرد، در حقیقت از اجزای شش سامانه پدافندی کوتاه‌برد اِچ‌کیو-۷ (HQ-7) ساخته شده است که در سال ۱۳۷۷ از چین خریداری و به همراه ۲۵۰ موشک اف‌ام-۸۰ در سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۳ به ایران تحویل شدند. به دنبال فشار دولت ایالات متحده آمریکا بر چین در راستای جلوگیری از فروش تسلیحات به ایران، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح همواره این سامانه‌های خریداری شده از چین را ایرانی نامید و نام آن‌ها را به شهاب ثاقب تغییر داد. نیروی هوایی و سپس پدافند هوایی ارتش که بنا بود از این سامانه‌ها در کنار تیربارهای ضدهوایی و رادارهای اسکای گارد خود استفاده کند، از دریافت آن‌ها سر باز زد زیرا اطلاعات این سامانه‌ها از جمله طول موج ارتباطی موشک با پرتابگر آن افشا شده بود.

درنهایت وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح با ایجاد تغییر در اچ‌کیو-۷های تحویلی و سوار کردن پرتابگرها و اتاقک کنترل آن روی کامیون‌های سبک و متحرک کردن آن‌ها و همچنین تعبیه دوربین فروسرخ روی سامانه، ضمن افزایش تحرک آن، امکان درگیری با اهداف پروازی در شب را برای کاربرانش فراهم کرد. تعداد نامشخصی از این سامانه هم به نیروی هوافضای سپاه فروخته شد تا برای محافظت از مکان‌های مهم در برابر حملات موشک‌های کروز و پهپادهای انتحاری و تهاجمی استفاده شود که از این میان می‌توان به ستاد فرماندهی سپاه پاسداران در قصر فیروزه اشاره کرد.

استقرار سامانه‌های پدافند هوایی اس-۳۰۰ پی‌اِم‌یو-۲ و حرز نهم در زمان سفرهای خامنه‌ای به شهر مشهد می‌تواند به افزایش سطح حفاظت از حریم هوایی این شهر منجر شود اما تعداد کم موشک‌های مورداستفاده این سامانه‌ها و همچنین ضعف‌های ذاتی سامانه حرز نهم نمی‌تواند از کاخ ملک‌آباد در برابر حملات کشورهای فرامنطقه‌ای با استفاده از پهپادهای انتحاری پرواز کننده در ارتفاع پست یا موشک‌های کروز محافظت کند.

لازم به ذکر است در زمان خروج علی خامنه‌ای از کاخ ملک‌آباد و حرکت وی به سمت مزار امام هشتم شیعیان، علاوه بر سامانه‌های پدافندی، جنگنده بمب‌افکن‌های آمریکایی اف-۴‌ئی‌فانتوم۲ (F-4E Phantom II) نیروی هوایی ارتش با پرواز بر فراز شهر مشهد سطح محافظت از آسمان این شهر را افزایش می‌دهند.

بر اساس تصاویر ماهواره‌ای، سفرهای تابستانه رهبر جمهوری اسلامی به شهر مشهد تاریخ ثابت و از پیش تعیین شده‌ای ندارند. به عنوان مثال، سفر سال ۱۳۹۶ بین روزهای ۱۷ تا ۲۹ تیر ماه رخ داد. سفر سال ۱۳۹۷ در تاریخ ۷ تا ۱۵ مرداد انجام شد و آخرین سفر تابستانه خامنه‌ای به شهر مشهد که در سال ۱۳۹۸ و پیش از شیوع ویروس کرونا بود، در تاریخ ۲ تا ۱۲ شهریور صورت گرفت.

بر اساس مشاهدات کارکنان نیروی هوایی ارتش مستقر در پایگاه مقدم هوایی مشهد، نیروی پدافند هوایی ارتش خود را برای افزایش سطح محافظت از حریم هوایی شهر مشهد به منظور تامین امنیت علی خامنه‌ای آماده می‌کند.