ماجرای ایران-کنترا چه بود؟

پس از انفجار مرگ‌بار استراحت‌گاه صلح‌بانان نیروهای چند ملیتی در آبان ۱۳۶۲ در بیروت که به کشته شدن ۲۴۰ نفر از نظامیان آمریکا هم انجامید، تحریم تسلیحاتی ایالات متحده علیه ایران تشدید شد و فروش تسلیحات و ادوات نظامی به ایران ممنوع شد. انفجار بیروت به حزب‌الله لبنان نسبت داده شد و نشانه‌ها حاکی از دست داشتن افرادی در آن بود که اتباع آمریکایی را هم به گروگان می‌گرفتند. این انفجار بزرگ‌ترین تلفات تفنگ‌داران دریایی آمریکا در یک روز، پس از جنگ جهانی دوم و بزرگ‌ترین کشتار آمریکایی‌ها در یک روز در خارج از خاک ایالات متحده بود. با این همه دولت ریگان با ابتکار مک فارلین درصدد بود تا در ازای تامین بخشی از نیازهای تسلیحاتی ایران، آزادی گروگان‌های آمریکایی را فراهم کند که نقض تحریم تسلیحاتی ایران بود. اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود گفته است که بخشی از تسلیحات آمریکایی از مبدا اسراییل وارد فرودگاه «مهرآباد» تهران هم شده بود؛ اما به نوشته او به دلیل آنکه آرم اسراییلی بر جعبه‌ها بود، در فرودگاه باقی ماند و ایران از آن استفاده نکرد. هاشمی رفسنجانی در سال‌های اول اطلاع از سفر مک فارلین به ایران را هم رد کرده بود؛ اما بعدها در خاطراتی که به صورت سالانه منتشر کرد، مشخص شد که نه تنها از ابتدا در جریان سفر مشاور امنیت ملی ریگان به تهران بوده، بلکه از طریق رابطان خود یعنی برادرزاده‌اش و حسن روحانی با دولت آمریکا در ارتباط بوده است. روحانی در دیدارهایی مخفی در پاریس با فرستادگان دولت آمریکا ملاقات‌هایی داشته و برای دریافت سلاح و ارسال پول قرارهایی گذاشته بود.

ارتباط مستقیم جمهوری اسلامی با آمریکا در سطح مشاور امنیت ملی رییس‌جمهور ایالات متحده در حالی برقرار شده بود که شعار «مرگ بر آمریکا» بخشی از هویت جمهوری اسلامی بود.

برنامه مک فارلین تنها به فروش تسلیحات به ایران ختم نشد؛ او برای پول دریافتی از جمهوری اسلامی که در ازای فروش موشک‌های «هاوک» و «تاو» بود، هم برنامه داشت. دولت ریگان تصمیم گرفته بود تا پول حاصل از صادرات سلاح به ایران را در اختیار گروه کنترا که شورشیان «نیکاراگوئه» بودند که علیه دولت سوسیالیستی آن می‌جنگیدند، قرار دهد؛ در حالی که کنگره آمریکا این حمایت را ممنوع کرده بود. به همین دلیل است که این پرونده به غیر از مک فارلین در خارج از ایران به رسوایی «ایران-کنترا» هم معروف است.

موضوع چه زمانی در آمریکا لو رفت؟

موضوع فروش تسلیحات از سوی دولت آمریکا به جمهوری اسلامی در پاییز ۱۳۶۵ در ایالات متحده افشا شد و رسوایی بزرگی برای دولت ریگان به وجود آورد. ریگان مذاکره پنهانی با جمهوری اسلامی را پذیرفت و ارسال سلاح را هم تایید کرد. مک فارلین به دادگاه کشیده شده و پذیرفت که در زمان بررسی موضوع در کنگره، به سناتورها درباره ماهیت مذاکرات با ایران و برنامه خرج کردن پول حاصل از صدور سلاح به جمهوری اسلامی برای شورشیان کنترا در نیکاراگوئه دروغ گفته است. مک فارلین خود از تفنگ‌داران دریایی آمریکا بود که در زمان ریاست‌جمهوری ریگان به مدارج بالای دولتی رسیده بود؛ اما اعتبار نظامی و سیاسی خود را در قماری که با جمهوری اسلامی کرد، از دست داد.

افشای ماجرای مک فارلین در ایران چه پیامدی داشت؟

مدت کوتاهی پس از لو رفتن موضوع در آمریکا، منوچهر قربانی‌فر که رابط اولیه مقام‌های دولت ریگان با هاشمی رفسنجانی بود و از فرایند مذاکرات کنار گذاشته شده بود، در نامه‌ای از طریق یکی از آشنایان خود به نام «فتح‌الله امید‌نجف‌آبادی» که از نمایندگان دوره اول مجلس بود، به دفتر «حسینعلی منتظری» که قائم‌مقام رهبر جمهوری اسلامی بود، مو ضوع را گفت و شکایت کرد.

موضوع در بیت قائم‌مقام رهبر مطرح شده و «مهدی هاشمی» برادر داماد آیت‌الله منتظری که در آن زمان مسئول نهاد نهضت‌های آزادی‌بخش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (هسته نیروی قدس شعبه برون‌مرزی سپاه) بود از طریق روزنامه «الشراع» لبنان، جنبه‌های دیگری از موضوع را فاش کرد. رسوایی در ایران هم بالا گرفت و تا مرحله استیضاح «علی‌اکبر ولایتی»، وزیر خارجه وقت در مجلس پیش رفت؛ اما با هشدار آیت‌الله «روح‌الله خمینی» و اظهاراتی از هاشمی رفسنجانی از جمله در نماز جمعه تهران، موضوع در افکار عمومی بیشتر از این بازتاب پیدا نکرد و کمابیش مختومه شد.

ماجرای مک فارلین در دو جناح مختلف ایران رقبایی پیدا کرده بود. از جناح چپ جمهوری اسلامی «محسن کنگرلو»، مشاور امنیتی «میرحسین موسوی»، نخست‌وزیر وقت در ماجرای مک فارلین نقش اصلی داشت. سال‌ها پس از ماجرای مک فارلین، کنگرلو در مصاحبه‌ای که خواسته بود، بعد از مرگ وی منتشر شود، ابعاد تازه و ناگفته‌هایی از این پرونده را بیان کرد. اظهارات کنگرلو پس از فوت وی منتشر شد که از جمله در آن برای اولین بار مطرح می‌شد که حسن روحانی در سال ۱۳۶۵ با جلوگیری از پرداخت بخشی از پول تسلیحاتی که آمریکا به ایران تحویل داده بود و احتمالا با هدف بی‌اعتبار کردن منوچهر قربانی‌فر و حذف وی از مذاکرات صورت گرفته بود، باعث شکایت او به آیت‌الله منتظری و به هم خوردن توافق پنهانی دولت آمریکا و جمهوری اسلامی ایران شده بود.

کنگرلو که خود نماینده موسوی در مذاکرات بوده، در این مصاحبه گفته بود که نه تنها سران سه قوه یعنی «علی خامنه‌ای» رییس‌جمهور، «عبدالکریم موسوی اردبیلی» و «اکبر هاشمی رفسنجانی» از موضوع مطلع بودند بلکه آیت‌الله خمینی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و شماری از فرماندهان ارشد سپاه هم در جریان آن بودند.

قربانیان این ماجرا در ایران چه کسانی بودند؟

مهدی هاشمی، برادر داماد آیت‌الله منتظری مدتی بعد از افشاگری به اتهام دیگری دستگیر و از سوی دادگاه ویژه روحانیت محکوم و در سال ۱۳۶۶ اعدام شد. فتح‌الله امیدنجف‌آبادی نماینده دوره اول مجلس و از نزدیکان آیت‌الله منتظری هم دستگیر و به اتهام نامعلومی دادگاه ویژه روحانیت حکم اعدام علیه وی صادر کرد که در آبان سال ۶۷ اجرا شد. آیت‌الله منتظری گفته بود که تا زمان افشا، از مذاکرات ایران و آمریکا مطلع نبوده است. وی به مرور با ابراز مخالفت با برخی از روش‌ها و سیاست‌های آیت‌الله خمینی از جمله اعدام‌های گسترده زندانیان در تابستان ۶۷، از حکومت فاصله گرفت و سرانجام در فروردین ۱۳۶۸ چند هفته پیش از مرگ آیت‌الله خمینی، از قائم‌مقامی رهبری عزل شد.