پیامد این کارزار هم پرزیان بود؛ چون مردم به خرید کالاهایی مانند شکر روی آوردند تا مشروب خانگی بسازند و این در اقتصاد ناکارآمد شوروی یعنی ناپدید شدن کالا در فروشگاه‌ها. تلفات جانی هم سنگین بود و بین ۱۳ تا ۲۵ هزار نفر در پی نوشیدن مشروب‌های دست‌ساز جان خود را از دست دادند. درآمد مالیاتی دولت از فروش مشروبات الکلی هم که بین ۲۵-۳۰ میلیارد روبل بود- به‌اندازه بودجه خدمات پزشکی- از بین رفت.

گورباچف اصلاحات «انضباط کارگری» را هم بر اصلاحات «تجدید ساختار تفکر مردم» افزود تا «تنبل‌ها» را بجنباند و شهروندان را به کار بیشتر وادارد. برای «موفقیت» این کارزار، بنگاه‌ها نشست‌هایی سه ساعته‌ برگزار می‌کردند تا کسانی را بابت ۱۰ دقیقه دیرکرد، محاکمه یا به دلیل سه ساعت غیبت، اخراج کنند. این کارزار هم بی‌نتیجه ماند و کنار گذاشته شد. چرا که مشکل نه در انضباط کاری بلکه در سازوکار سیستم اقتصادی بسته‌ای بود که گورباچف آن را به چالش نمی‌کشید.

گورباچف برای بازسازی نظام اقتصادی ورشکسته کمونیستی که همواره بر «کمیت» تاکید داشت اما چون این پاسخگوی نیازهای مصرف و صنعت نبود، کارزار «کیفیت» را هم راه انداخت و برای آن ۱۵۰ هزار کارمند جدید استخدام کرد. هر شرکت دولتی بخش ویژه‌ای برای کنترل کیفیت به وجود آورد و بدین ترتیب بر هزینه و دیوانسالاری افزوده شد و نتیجه‌ای نداد.

گورباچف در سال ۱۹۸۶، برای بازسازی اقتصادی پروسترویکا کارزار مبارزه با «درآمدهای نادرست» را به راه انداخت. چون او هم مانند استالین و خروشچف، هر درآمدی جز دستمزد دولتی را «نادرست» می‌دانست که می‌بایست از میان می‌رفت. اما کمتر کسی بود که در اقتصاد ناکارآمد شوروی، درآمد غیررسمی نداشته باشد. از همین رو، بسیاری از کارزار مبارزه با «درآمدهای نادرست» آسیب دیدند. باغچه میوه و سبزی در حیاط خلوت خانه‌ها ویران شد، بازارهای «غیرمجاز» بسته شدند و ترابری غیررسمی برچیده شد. گاهی جریمه اجاره یک اتاق مصادره کل خانه بود.

گورباچف برای مبارزه با «درآمدهای نادرست» ناشی از «احتکار، فساد، قاچاق، جعل، درآمدهای غیرحضوری»، تصمیم گرفت اسکناس‌های ۵۰ و ۱۰۰ روبلی را از گردش خرج کند. او سه روز به مردم فرصت داد اسکناس‌های خود را تحویل دهند و به‌شرط آنکه گزارش کنند از کجا آن‌ها را به دست آورده‌اند، پولی معادل آن دریافت کنند. این کار پس‌انداز هزاران نفر از مردم را از میان برد. بسیاری از مردم پول خود را پس‌انداز کرده بودند چون کالایی در بازار نبود که بخرند. همه پول‌هایی که گزارش روشنی برای آن‌ها نبود، ضبط شدند. این کارزار تلاشی آشکار برای از میان بردن «اقتصاد زیرزمینی» بود که تنها بازار واقعی و تنها سرچشمه تولید واقعی اتحاد جماهیر شوروی به شمار می‌رفت.

پروسترویکا خرید فروش میان شهروندان را به‌شرطی می‌پذیرفت که از پیش پروانه دولتی گرفته باشند. اما کارمندان حزب تنها در ازای رشوه گواهی می‌دادند و حتی پس از انفجار چرنوبیل، هم به‌شرط دریافت رشوه برای فروشندگان گواهی آلوده نبودن به تشعشع هسته‌ای صادر می‌کردند. رقم رشوه‌ها بالا بود؛ چون کارمندان رده‌ میانه و بالا از ترس جریمه و زندان، رشوه نقدی نمی‌گرفتند، بلکه با واسطه‌هایی مانند پلیس کار می‌کردند که هم برای خود و هم برای ارشدشان رشوه می‌گرفتند.

گورباچف نه‌تنها دادوستد را به داشتن مجوز دولتی وابسته کرد، بلکه بر کنترل قیمت‌ها نیز افزود. به عنوان مثال، بهای هر کیلو گوشت گاو می‌بایست چهار روبل بود. فروشندگان هم به همین بها می‌فروختند، اما همراه گوشت استخوان‌های بزرگ می‌گذاشتند تا وزن آن را به یک کیلو برسانند و چون فروشندگان گوشت خرگوش نمی‌توانستند لای گوشت هر کیلو سه روبل، استخوان بزرگ بگذارند، گوشت خرگوش خیلی زود کمیاب شد.

بدین ترتیب با سیاست دوگانه گورباچف که در پی اصلاحات در چارچوب نظام بسته کمونیستی بود، اقتصاد بخش خصوصی غیررسمی که از اقتصاد غیررسمی کارآمدتر بود و می‌توانست روزگار اقتصادی مردم را بهتر کند، برعکس عمل کرد. چون هر فروشنده‌ای مجبور بود هزینه رشوه زورکی را به بهای کالاهای خود بیفزاید. زیان‌های کارزار مبارزه با «درآمدهای نادرست» آنچنان سنگین بود که خود نظام کمونیستی پس از یک سال، آن را متوقف کرد.

مشکل بتوان پذیرفت که گورباچف تنها دچار توهم بود و می‌پنداشت که اقتصاد خودجوش بازاربنیان و کارآفرینی آزاد بخش خصوصی را می‌توان با مالکیت اشتراکی و برنامه‌ریزی دولتی آشتی داد. پس چرا اصرار داشت اصلاحاتش را گرایش به اقتصاد بازار معرفی کند؟

نخست برای اینکه دولت بوش و بانک جهانی را بفریبد و بتواند وام بگیرد و روبل را به ارز قوی تبدیل کند. دوم اینکه می‌خواست مردم و مبارزان خواهان اصلاحات بازار آزاد در کشورش را آرام کند. سومین دلیل گورباچف کوشش برای بی‌اعتبار کردن ایده اقتصاد بازاربنیان بود و اینکه بتواند هنگام پاسخگویی بابت شکست همه تقصیرها را به گردن اقتصاد بازاربنیانی بیندازد که مردم می‌خواستند.

اصلاحات سیاسی سترون در نظام بسته

اصلاحات سیاسی میخاییل گورباچف نیز به همان دلیل پیشین، یعنی کوشش برای آشتی دادن مفاهیم ناهمخوان آزادی از یکسو و قیم‌گری حکومت از سوی دیگر، بی‌نتیجه ماند و شکست خورد.

میخاییل گورباچف از همان آغاز زمامداری، برای رویارویی با گرفتارهای کلان و ورشکستگی نظام درون‌مرزی بر آن بود تا از هزینه تنش جنگ سرد و پشتیبانی از کشورهای برادر برون‌مرزی بکاهد. از همین رو، در دسامبر ۱۹۸۷ پیمان کاهش موشک‌های میان‌برد هسته‌ای را با رونالد ریگان امضا کرد و در سال ۱۹۸۸، گفت که ارتش سرخ دیگر همچون سال ۱۹۵۳ در آلمان شرقی، سال ۱۹۵۶ در مجارستان و سال ۱۹۶۸ در پراگ، در کار کشورهای برادر مداخله نخواهد کرد.

گورباچف در نوامبر ۱۹۸۹ اجازه داد دیوار برلین برچیده شود و آلمان شرقی و غربی متحد ‌شوند و در آوریل ۱۹۹۱، پیمان ورشو را از میان برد. میخاییل گورباچف ارتش شوروی را هم از افغانستان بیرون کشید و از پشتیبانی شوروی از رژیم منگیستو در اتیوپی و نیروهای کوبایی در آنگولا و کمک اقتصادی به کوبا کاست. برای کاستن از هزینه تنش‌های بین‌المللی، روابط با چین و اسرائیل را از سر گرفت، تهاجم عراق به کویت را محکوم کرد و بر ویتنامی‌ها برای خروج از کامبوج فشار آورد.

گورباچف در پی این همه، جایزه صلح نوبل را در سال ۱۹۹۰ دریافت کرد؛ اما در روابط خارجی با کشورهای وابسته اردوی سوسیالیسم پیشین، همچنان خواهان فرادستی روسیه بود. چنانکه هنوز هم برخی از شهروندان کشورهای حوزه دریای بالتیک شامل لتونی، استونی و لیتوانی، میخاییل گورباچف را در جریان کوشش خود برای استقلال در ژانویه ۱۹۹۱، «جنایتکار» می‌دانستند. هم‌اکنون نیز دولت اوکراین با وجود انتقادهای میخاییل گورباچف از ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری کنونی روسیه، پشتیبانی آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی از الحاق شبه‌جزیره کریمه به روسیه در سال ۲۰۱۴ را از یاد نبرده است و از همین رو از سال ۲۰۱۶ دیگر به میخاییل گورباچف اجازه نداد وارد خاک این کشور شود.

در همان زمان که گورباچف از آوازه اصلاح‌طلبی در غرب بهره می‌برد، در خود روسیه اردوگاه‌ کار اجباری و زندان برای دگراندیشان را نگه می‌داشت. فضای باز سیاسی گورباچف تا دموکراسی فاصله بسیار داشت. این فاصله را نمی‌شد در فضای بسته کمونیستی پیمود و گورباچف خواهان گذار از نظام بسته کمونیستی نبود. به طور مثال، او از یک‌سو، گلاسنوست را برای آزادی اندیشه و گفت‌وگو تبلیغ می‌کرد و از سوی دیگر، انفجار رآکتور هسته‌ای چرنوبیل در آوریل ۱۹۸۶ را تا سه روز پنهان نگه می‌داشت تا ابر رادیواکتیو در روسیه و بلکه در سراسر اروپا، پخش شود.

گورباچف تغییر و فضای باز سیاسی را نوید می‌داد اما برای حفظ نظام کمونیست‌‌های تندرو، همچنان مسئولیت‌های نظامی، اقتصادی و سیاسی در اختیار خود نگه داشت تا به خیالش، اگر با تندروها نجنگید و آن‌ها را به کار گرفت، آن‌ها هم آرام بمانند و به او و اصلاحاتش کاری نداشته باشند. هرچند شش نفر از هشت کمونیست‌ تندرویی که در ۱۹ اوت ۱۹۹۱ علیه او کودتا کردند را خود منصوب کرده بود.

این کودتا در ۲۱ اوت ۱۹۹۱، در پی کاردانی و ابتکار بوریس یلتسین، اصلاح‌طلبی که در اکتبر ۱۹۸۷ با گورباچف درگیر ‌شد و پولیتبورو را ترک کرد، شکست ‌خورد. گورباچف در نخستین کنفرانس خبری خود پس از کودتا، گفت: «من به سوسیالیسم باور دارم و تا آخر برای بازسازی حزب مبارزه خواهم کرد». او سه روز بعد، از رهبری حزب کمونیست و در ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ از ریاست‌جمهوری استعفا ‌کرد. فردای آن روز، اتحاد جماهیر شوروی در ۷۴ سالگی خود ازهم پاشید و جمهوری‌های آن مستقل شدند.

میخاییل گورباچف دو دهه پایانی عمر خود را در حاشیه گذراند. برای بسیاری از مردم اتحاد جماهیر شوروی، گورباچف بیش از هرچیز کمونیست بود و اصلاحاتش بیش از آنکه در پی بهزیستی مردم باشد، برای حفظ رهبری حزب کمونیست شوروی و نظام سوسیالیستی بود.

او در سال ۱۹۹۶، نامزد ریاست‌جمهوری شد و کمتر از یک درصد رای به دست آورد. گویا روزگار مالی چندان خوبی هم نداشت؛ چنان‌که در سال ۱۹۹۷، مجبور شد در یک تبلیغ یک پیتزا بازی کند. بر پایه یک نظرسنجی که در فوریه ۲۰۱۷ منتشر شد، تنها هفت درصد از پاسخ‌دهندگان میخاییل گورباچف، آخرین رهبر شوروی، را تقدیر می‌کردند.

گفتار پایانی

گورباچف حدود شش سال، از ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۱، در قدرت و رهبر اتحاد جماهیر شوروی بود. همچنان که گفته شد، او در این دوره در غرب محبوب و در روسیه نامحبوب بود. در غرب محبوب بود چون سیاستمداران تنش‌زدایی او را به مصلحت خود می‌دیدند و بیشتر روشنفکران چپ‌گرا «اصلاحات» او برای نوسازی سوسیالیسم را می‌ستودند.

اما در روسیه، بسیاری از مردمی که در سوسیالیسم زندگی کرده بودند، از میخاییل گورباچف برداشت دیگری داشتند. آن‌ها سوسیالیسم را مسئول مرگ، بند، نداری و دربه‌دری انسان‌های بی‌شمار می‌دانستند. وعده اصلاحات را نیز بارها شنیده بودند؛ اما آنچه دیده و فهمیده بودند، اصلاح‌ناپذیری چنین نظامی بود. آن‌ها نمی‌توانستند هوادار کسی باشند که پس از ۷۰ سال تجربه ناکام، بار دیگر اصلاح این نظام بسته اصلاح‌ناپذیر را وعده می‌داد.

گورباچف بین دگرگونی و حفظ نظام سرگردان بود و در پی اصلاحاتی بود که آزادی سیاسی و اقتصادی از یک‌سو و قیم‌گری و برنامه‌ریزی دولتی از سوی دیگر را آشتی دهد. این شدنی نبود و از همین رو، «پرسترویکا» (بازسازی) و «گلاسنوست» (بازگشایی) دستاورد درخوری برای مردم نداشتند.

گورباچف نه‌تنها شکست خورد، بلکه سرانجام تنها هم ماند. مقام‌های نظام شوروی او را نابکار و پیمان‌شکن می‌دانستند، در حالی که او از نظام نگسسته بود. آزادی‌خواهان نیز او را متوهم و ناپیگیر و حافظ نظام ورشکسته می‌دانستند؛ اما گورباچف نه حافظ نظام ازهم‌گسیخته سوسیالیستی شد و نه سازوکار اقتصاد بازاربنیان را ساخت.

حتی بوریس یلتسین هم که پس از گورباچف آمد، به اندازه کافی اصلاحات نکرد و روزگار اقتصادی روسیه بهتر نشد. چون اگرچه او از نظام شورایی گذر کرد، از اندیشه سوسیالیسم نگذشت و در این توهم ماند که اهمیت دادن به مالکیت خصوصی برای اصلاحات اقتصادی لازم نیست و قیمت‌ها در مالکیت اشتراکی نیز می‌توانند انعطاف‌پذیر باشند. حال آنکه تا میان متولیان بخش خصوصی در بازار آزاد رقابت نباشد، بهای هیچ کالایی نمی‌تواند واقعی و انعطاف‌پذیر باشد. دولت یلتسین همچون گورباچف در پی اصلاح ناممکن «سازوکار نظارت دولتی» رفت و فرصت دیگری را از میان برد.

اصلاحات ناکام میخائیل گورباچف و بوریس یلتسین می‌تواند برای اصلاح طالبان عضو نظام ولایی درس‌های بسیاری داشته باشد. همچنین برای کسانی که به آن‌ها امید بسته‌اند.