در همین روزهای خیزش علیه نیروی سرکوب، دیدیم جوانان در رستوران های دانشگاه در کنار هم نشستند و سرود خواندند و نشان دادند که زندگی مدرن با مشارکت مهربانانه خواست آنان است. در برخی نقاط شهر می بینیم که دختران گروه گروه با موهای رها شده در باد، در خیابانها درگذرند و گوئی بطور قطع از دوران اسلامی گسسته اند. در این روزها می بینیم چگونه جوانان عمامه آخوند را به زمین انداخته و می گویند «آخوند باید گم بشه» و برای خامنه ای نیز شعار میدهند مرگ بر خامنه ای و حتا مستقیم علیه اسلام شعار می دهند. بطور مسلم دین در زیربنای روانی بخش مهمی از جامعه وجود پررنگ دارد ولی حکایت از برآمد گرایش های نوین در جامعه است.

این پدیده ها نشان می دهد که ابتکارها و رفتارهای اجتماعی تازه ممنوعیت ها را می شکنند. اتهام «گناه و خلاف شرع» از جانب حکومت، برای جوانان بی معناست و آنها با دلیری همه موانع را پشت سر می گذارند. ضابطه های الهی و حکومتی به سخره گرفته می شود و ذهن جوانان، معیارهای مدرن و آزادی را ملاک زندگی قرار می دهد. همه انسان ها به یکسان عمل نمی کنند و هم زمان وارد مدرنیته نمی شوند. جدال ها و تشویش های روانی انسان ها را در پیچیدگی قرار می دهند ولی گرایش تازه در همین بحران ها بوقوع می پیوندند.

ریشه های انقلاب سوم و زایش جدید

در لحظه های انقلابی تغییر انسان سریع است زیرا دگرگونی های جامعه شناختی و روانشناختی و فرهنگی بسیارند. فیلسوفان و جامعه شناسان و هنرمندان و موسیقی دانان و بازیگران اجتماعی و لیدرهای تیزبین و کنشگران روشندل و شجاع و با شرافت، بسترسازان و یاران خودمختاری انسان هستند. تلاش برای خروج از بردگی روانی و فکری چالش بزرگ همیشگی است. آخوندها و نواندیشان دینی و چپ های اسلاموفیل و روشنفکران شیفته اوهام اسلامی و عرفانی تلاش دارند از فروریزی ایدئولوژی دین اسلام جلوگیری کنند. وظیفه ما اندیشه ورزان آزاد فکر و مسئول، کاملن بر خلاف آنها، در جهت ویران نمودن کاخ اسلام و ایدئولوژی اسارت بار شیعه گری و ارتجاع قرآنی است. نقش تاریخی نخبگان فرهنگی و اندیشه ورزان در این زمینه مشخص می شود که آیا با زایش تازه همراهی می کنند و یا با ارتجاع فکری متحد می شوند. در انقلاب سوم کنونی، ما شاهدیم که در ایران، در ذهن و سیاست، اسلام فرومی ریزد. این تمایل به خودمختاری شخصیتی، این گرایش دوری از دین، این تغییر در ذهن جوانان ناگهانی نیست بلکه نتیجه تحول های چند دهه در اجتماع ایران است.

به پنج عامل زیر توجه کنیم:

عامل یکم، سمت گیری انقلابی جامعه

جنبش «رای من کجاست؟» در سال 1388، یک جنبش رفرمیسیتی و اصلاح طلبانه بود. شهروندان مایوس تلاش کردند حق خود را بگیرند ولی دروغ و زور پیروز شد. پس از آن، مبارزه متنوع کارگران و زنان و محیط زیستی ها و مالباختگان و غیره ادامه یافت ولی استبداد با چماق و وعده و توطئه آنها را خاموش کرد. جنبش 96 از مشهد شروع شد و در 160 شهر ایران گسترش یافت. جنبش علیه گرانی و فساد حکومتی و استبدادولایت فقیه بود. در این جنبش اصلاح طلبان شرکت نداشتند و ماهیت جنبش غیر دینی بود. شعارهای این جنش چنین بودند: مرگ بر دیکتاتور، مرگ بر روحانی، هم اسلام، هم قرآن، هر دو فدای ایران، استقلال، آزادی، جمهوری ایرانی، اصلاح‌طلب، اصولگرا، دیگه تمومه ماجرانه، غزه، نه لبنان، جانم فدای ایران، خامنه‌ای قاتله، ولایتش باطله، سید علی بدونه، به زودی سر نگونه، مرگ بر روسیه، چه اشتباهی کردیم که انقلاب کردیم، رضاشاه روحت شاد، نان، کار و آزادی.

سپس خیزش آبان 98 برعلیه سهمیه بندی بنزین در ایران و افزایش 200 درصدی قیمت آغاز شد و در 29 استان و 719 جای کشور دامنه یافت. برای سرکوب سریع، رژیم بمدت 10 روز اینترنت را در سراسر کشور قطع نمود و طبق گفته سازمانهای حقوق بشری بیش از 8000 نقر دستگیر شدند و 1500 نفر به قتل رسیدند. شعارهای این خیزش چنین بودند: جمهوری اسلامی، نمی‌خوایم، نمی‌خوایم، ننگ ما ننگ ما، رهبر الدنگ ما، بنزین گرون تر شده، فقیر فقیرتر شده، دشمن ما همین‌جاست، دروغ می‌گن آمریکاست، ای ملاها جمع کنین، شَرتونو کم کنین، آزادی و عدالت، این است شعار ملت، ایرانی می‌میرد ذلت نمی‌پذیرد، ملت چرا نشستی، منجی خودِ تو هستی، ای شاه ایران، برگرد به ایران، مرگ بر خامنه‌ای.

بدنبال این خیزش ها، جنبش زیست محیطی 1400 بوجود می آید و پس از آن، بالاخره با قتل دولتی مهسا ژینا امینی، انقلاب 1401 با شعار مرکزی «زن، زندگی، آزادی» آغاز شد. مهسا کلید رمزی برای انقلاب سوم شد. از سقز تا همه کردستان تا تهران و سراسر ایران قیام آغاز شد. تمام احساس خشم و احساس تحقیر مردم علیه حکومت به انفجار کشیده شد. قتل مهسا، ستمدیدگی زنان و خشونت دینی را عریان ساخت. ملت تحقیر شده، ملت چاپیده شده، ملت زخمی شده بپاخاست. دختران به اعتراض علیه باندهای فاشیستی اسلامی «گشت ارشاد» حجاب های خود را در میدان و خیابان به آتش کشیدند، موهای خود را چیدند و فریاد مرگ بر جمهوری اسلامی را سردادند. جوانان، دختران و پسران، به خیابانها ریختند و به مقابله قهرمانانه با نیروهای سرکوب پرداختند. انقلاب از خیابان به دانشگاه و مدرسه رفت و به کارخانه و اداره گسترش یافت. جوانان همه جا نوشتند زن زندگی آزادی و عکس های خمینی و خامنه ای را پاره کردند و سرود «ای ایران» را خواندند و ترانه «برای» شروین را زمزمه کردند.

انقلابیون در خیابانها اعلام کردند : «اصولگرا، اصلاح طلب، دیگه تمام شد ماجرا»، «مرگ برخامنه ای»، «مرگ به ولایت فقیه»، «آزادی زندانی سیاسی»، «آزادی، آزادی، آزادی» و «مرگ بر جمهوری اسلامی». این شعارها بیان روح جنبش 96 بوده و چکیده طرد و پس زدن اصلاح طلبی و کل نظام سیاسی بود. نزد انقلابیون کلیت هیات حاکمه، اصولگرا و اصلاح طلب، محکوم شده و در ذهنیت مبارزان جدید اصلاح طلبی و جریانهای «اسلام رحمانی» طرد می گردد و آنها می گویند «کل نظام نشانه است». اصلاح طلبان، متحدان ولایت فقیه، واکنش شدید نشان داده و مبارزان را «شورشگر و غیر مسئول» می خوانند و محمد خاتمی به مردم می گوید خشونت نکنید و مانند گذشته به دفاع از حکومت نکبت بار اسلامی بلند می شود. در واقع همه آیت الله ها و آخوندها و اصلاح طلبان و بسیاری از نواندیشان دینی و ملی مذهبی ها طرفدار نظام اسلامی هستند و فقط به «زیاده روی» خامنه ای ولی فقیه اعتراض دارند. این انقلاب از همه آنها گذشته است. دیگر بسیاری توهم ها نسبت به امکان بهتر شدن وضع از درون نظام فرو ریخته است. چند دهه گذشت و بالاخره شکست اصلاح طلبی اعلام می شود و برای جوانان آغاز تازه ای بشمار میآید. خیمه شب بازی اصلاح طلبان و نیرنگ های تاکتیکی حاکمان و شگردهای ولایت فقیه به حاشیه کشانده شد و روحیه انقلاب علیه ستمگران دینی و ساختار قدرت آنها رشد نمود. بازگشت به اصلاح طلبی ناممکن است انقلابیون انقلاب می خواهند.

عامل دوم، تغییر فرهنگ خانوادگی

چند دهه جنایت و فساد و دورغگوئی های حاکمان، به طبقه های اجتماعی ماهیت پست حکومت و ایدئولوژی منحط اسلامی او را نشان داد. خانواده ها وعده های خمینی در باره جامعه الهی را دیدند، «عدالت» علی چشیدند و «آزادی» حسین را تجربه کردند و متوجه شدند جهنم جمهوری اسلامی زشت ترین جهنم است. همه اسلام یک دروغ بزرگ و توهین به بشریت مترقی است. توهم پدر و مادر در خانواده ها فروریخت و در فرهنگ روزمره و خانوادگی افشای حکومت و نقد مقدسات و به مضحکه کشاندن آخوندها و امامان، به امر عادی تبدیل شد. بسیاری از خانواده ها دریافتند که آخوندیسم جز تبهکاری و بی اخلاقی و بیشرافتی نسبت به خردانسانی چیز دیگری نیست. رژیم برای ماندگاری خود نه تنها خشونت فیزیکی را همیشه مورد استفاده قرارداده بلکه خشونت ایدئولوژیک و سمبولیک را نیز در مدرسه و دانشگاه و اجتماعی پیوسته بکار گرفته تا از جوانان سربازان امامزمانی بسازد.

از همان ابتدای رژیم، جوانان و نوجوانان در مدرسه ایدئولوژی دینی را باجبار متحمل می شدند ولی در خانه هم حقایقی در باره قدرت دینی و فاجعه آخوندیسم می شنیدند. در این محیط خانوادگی نسل جوان هشتادی رشد کرد و تقدس مذهبی و ارزشهای سنتی در ذهن این نسل دیگر نمی توانست محکم باشد. متلک گوئی بر ضد آخوند، به ریشخند کشیدن مقدسات و زندگی امامان، افشاگری ضد دینی و پخش فرهنگ جهانی، ذهن جوانان را از اسلام دور کرد. افزون برآن، رشد میهن پرستی و ارزش فرهنگ باستانی، اسلام را به عنوان یک دین متجاوز در ذهن منعکس نمود و عامل فرهنگ جهانی و شبکه های اجتماعی منجر به بیداری ذهن حساس ترین لایه های اجتماعی شد.

عامل سوم، فرهنگ شبکه های اجتماعی

جوانان هشتادی محصول دوران اینترنتی و شبکه های اجتماعی می باشند. ارتباط آنها با جهان روزمره است، شیوه زندگی و آرزوهای آنها به جوانان پاریس و لندن و نیویورک و برلین نزدیک است، ارزش های آنان با آزاد زیستن و عشق ورزیدن و موسیقی و سفر و شادمانی، گره خورده است. تربیت عرفی و سکولار و جهانی در روان و رفتار او نفوذ کرده است. در این ساختار ذهنی موعظه های پدرانه و دینی و ضد غربی، دیگر اثر ندارد. بغیر از قشرهای عقب افتاده و متعصب جامعه که در دین حوزوی و پریشان فکری اصلاح طلبی و نواندیش دینی گیر کرده، بخش مهم جامعه و افراد پرشماری از جوانان از شبکه های اجتماعی تاثیر گرفته و متحول شده اند.

در ذهن نسل جوان، اتوریته های سنتی خانوادگی متزلزل شده و بخصوص اتوریته های دینی و احکام حوزوی و دولتی فاقد ارزش هستند. در ذهن جوان، آخوند فاقد هرگونه احترام است. عقب راندن ذهن مذهبی و کسب ارزش های عرفی و اهمیت بخشیدن به میل ها و آرزوهای شخصی، ترس را کوچکتر نموده و سرکشی نسبت به هنجارهای مذهبی و اقتدارگرا را تقویت کرده است. بطور مسلم، ذهنیت عقب مانده و خرافه گرای بخشی از جامعه در اعتقاد دینی و احترام به رسوم مذهبی عاشورا و اربعین و امامزاده پرستی در بند است. در چنین شرایط لایه های اجتماعی روزافزون از اسلام و مذهب شیعه دور می شوند زیرا میلیونها پیامک و فیلم و تصویر، شبانه روز روی ساختار ذهنی و ناخودآگاه جوانان تاثیر می گذارد و پیامها ضد مذهب و ضد تقدسگرایی بسیارند.

با توجه به آمار روزافزون جمعیت جهانی و در نظر گرفتن ۷.۸ میلیارد جمعیت جهان، تعداد کاربران اینترنت، ۶۱.۴ درصد جمعیت جهانی است. فیسبوک، فیسبوک مسنجر، اینستاگرام، توییتر، لینکدین، اسنپ چت، کلاب هاوس، از جمله شبکه های اجتماعی هستند که در فعالیت اقتصادی و اجتماعی و خانوادگی و مناسبات دوستانه و سیاسی مورد استفاده قرار می گیرند. در ایران آمار و اطلاعات سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی نشان می‌دهد که تا پایان خردادماه ۹۹ بالغ بر ۷۸ میلیون و ۸۶ هزار و ۶۶۳ نفر در ایران از اینترنت استفاده می‌کنند و به بیان دیگر مشترک اینترنت هستند. آمار سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی از روند نفوذ اینترنت در کشور، گویای ضریب نفوذ ۹۴ درصدی اینترنت است و به بیان دیگر از هر ۱۰۰ نفر در کشور ۹۴ نفر از اینترنت استفاده می‌کنند. در این ارتباط فعالیت های شغلی و اقتصادی جایگاه برجسته ای دارد و نیز فعالیت اجتماعی و سیاسی توسط جوانان بسیار پررنگ است.

عامل چهارم، انقلاب نقد قرآن

در دوران قاجار نقد خرافه های دینی توسط میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آفاخان کرمانی و در دوران پهلوی نقد احمد کسروی به شیعه گری، انتقاد صادق هدایت به خرافه ها و اسلام و بررسی انتقادی علی دشتی در کتاب بیست و سه سال، کارهای ارزنده ایی بودند. به گفته برخی کارشناسان پس از انقلاب اسلامی نقد قرآن و اسلام توسط برخی روشنفکران و شخصیت های فرهنگی مانند «شجاع الدین شفا و مسعود انصاری و آرامش دوستدار و علی میرفطروس و جلال ایجادی» رشد یافت. نقد جعلیات در تاریخ رسمی اسلام در کتاب «دو قرن سکوت» عبدالحسین زرین کوب نقش مهمی در فروریزی تاریخ نگاری رسمی ایفا نمود. در این فضای فکری باید از برنامه های تلویزیون بهرام مشیری و شعر محمدجلالی چیمه (سحر) و اسماعیل وفا یغمایی یاد کرد.

بدنبال رشد نقد و افشاگری دین، رسانه های رسمی دیپلوماتیک خارج از کشور مانند بی بی سی مجبور شدند تا مناظره ها و گفتگوهای محتاطانه میان مخالفان و موافقان اسلام را تنظیم کنند، ولی به شکلی که در نهایت نواندیشان دینی و مبلغین دینی مانند عبدالکریم سروش و محسن کدیور «برنده» شوند. یادآوری باید کرد که همزمان با نقد اسلام و افشای مذهب شیعه در جامعه، نواندیشان در برخی رسانه ها از یک رانت دینی و رسانه ای برخوردار بودند و تلاش کردند نقد علمی دین را خنثی کنند. در برابر نقد خردمندانه و شجاعانه قرآن و اسلام توسط ما منتقدان، نواندیشان دینی کارزار انحرافی «رویاهای رسولانه» را بپا کردند و از «هرمنوتیکی» صحبت کردند که به گمان آنها از درک قرآن عاجز است و فقط باید به بررسی قرائت ها و تفسیرها بپردازد.

در برابر این جبهه، تلویزیون های مستقل مانند «سرزمین جاوید» و «مانی» و «میهن»، با برنامه های هفتگی، با حضور روشنفکران آزاداندیش و کارشناسان، بشکل سازمانیافته برنامه نقد قرآن و اسلام و شیعه گری و روایت دینی را در دستور کار قراردادند. انتشار مقاله های انتقادی علمی و کتابهای جدی و آکادمیک در نقد دین و در نقد الله و قرآن، فضای سانسور و محتاط را شکست. استقبال این نوشته ها در داخل و خارج از کشور منجر به پخش نقد دین در میان همه ایرانیان گشت. در دوره های اخیر رشد «کلاب هاوس» با رشد نقد دین و قرآن همراه شد و به تریبونی در نقد بی پروای مذهب و تاریخ قرآن تبدیل گشت. این رویدادها یک فضای فرهنگی جدید بوجود آورد، تابوها را شکست و قدسیت قرآن و پیامبر و امامان فروافکند. مبارزه های فکری علیه اسلام و گسترش مناظره ها در شبکه های اجتماعی، اسطوره های دینی مانند الله و پیامبر و علی و حسین و فاطمه و صادق و مهدی را شکست دادند و اقتدار جمهوری اسلامی و احکام دینی را منهدم نمودند.

عامل پنجم، فروریزی دین باوری در جامعه

جمهوری اسلامی در ابتدای انقلاب اسلامی اعلام نمود که 89 درصد جامعه شیعه، 10 درصد اهل سنت و یک درصد هم در اجتماع جایگاه بقیه دین هاست. این ادعای حکومتی در سال 2011 میلادی تکرار شد. اما سنجش موسسه گمان در سال 2020 میلادی چهره جدیدی از دین در ایران به دست می دهد. بر اساس این سنجش علمی در ایران امروز شیعیان 32 درصد از دینداران ارزیابی می شوند. بنابراین اعتقاد شیعه بشدت ضربه خورده و حاکمان دیگر قادر نیستند واقعیت افت باورمندی شیعه را پنهان کنند. براساس همین سنجش، ایرانیانی که می گویند هیچ دینی را قبول ندارند 22 درصد و کسانی که خود را آتئیسیت ناباور معرفی می کنند 8.8 درصد هستند. بقیه کسانی که مورد پرسش قرار گرفتند به افراد زرتشتی، معنویت گرا، ندانم گرا، مسلمان سنی، عرفانگرا، انسانیت گرا، مسیحی، بهائی، یهودی و دیگر موارد، تقسیم می شوند. سنجش سال 2020 میلادی از یک فروریزی دین باوری در ایران حکایت می کند و بویژه مذهب شیعه دستخوش بحران و سقوط شده است. علیرغم بودجه سنگین دولتی و حوزوی برای استوار نمودن دین در ذهن جوانان و نوجوانان، علیرغم کنترل همه رسانه های کشوری در دست اسلامگرایان شیعه و علیرغم دینی نمودن همه کتابهای درسی، جوانان از دین گریخته و اغلب خانواده ها خواهان جدا سازی دین از آموزش و از سیستم سیاسی هستند.

اعتقاد دینی پدیده ای جامعه شناختی و روانشناسانه است که ریشه در نیاز روان برخی انسانها در مقابل ترس و نگرانی و مرگ و عادت دارد. انسانها با دین خود، دژ درونی امنیتی می سازند ولی این دژ در واقعیت جز توهم و سرگشتگی چیز دیگری نیست. این دژ روانی در شرایط فرهنگی پرقدرت مانند آزادی طلبی و جهانی شدن و نیز در رویدادهای بزرگ اجتماعی مانند انقلاب سوم کنونی، ویران می شود و یا به سختی آسیب می بیند. دین استعماری اسلام که در طول تاریخ به فرهنگ و شخصیت انسانی ضربه زده است، امروز توسط رفتار و ذهنیت تازه ایرانیان و بویژه جوانان دختر و پسر به چالش کشیده شده است. اسلام با تصرف قدرت همه جانبه در سال 57 خورشیدی در سیاست و در جامعه به اوج قدرت رسید، ولی این اوج در ضمن سرآغاز سقوط تاریخی اسلام است.

جلال ایجادی

جلال ایجادی آخرین اثر خود را بنام «بحران بزرگ زیستبوم جهان و ایران» در ۴۸۰ برگ، انتشارات فروغ، منتشر نمود. از این نویسنده تا کنون کتاب «نواندیشان دینی، روشنگری یا تاریک اندیشی»، ۳۱۰ صفحه، نشر مهری، کتاب «جامعه شناسی آسیب‌ها و دگرگونی‌های جامعه ایران»، ۴۰۰ صفحه، انتشارات نشرمهری، کتاب «بررسی تاریخی، هرمنوتیک و جامعه شناسی قرآن»، ۳۸۰ صفحه، و کتاب «اندیشه ورزی‌ها در باره جامعه شناسی، فلسفه، زیستبومگرایی، اقتصاد، فرهنگ، دین، سیاست»، ۷۲۰ صفحه، چاپ نشر مهری، منتشر شده است. جلال ایجادی هر هفته پنج برنامه تلویزیونی در زمینه انقلاب، لائیسیته، دمکراسی، فلسفه، جامعه شناسی و نقد قرآن و اسلام، تهیه و پخش می کند.