کودتای خرداد ۱۳۶۰: روایت به سرقت رفته انقلاب ایران (بخش ۳-آخر)، محمود دلخواسته

مترجم: مرتضی عبداللهی

«این تحقیق سعی کرد با خوانشی دقیق از اسناد، مصاحبه ها، و خاطرات مربوط به مناظرات مجلس ایران در روزهای ۲۹ و ۳۰ خرداد ۱۳۶۰، با گسترده تر ساختن تفسیرها در باره گفتمان کفایت سیاسی بنی صدر به عنوان رئیس جمهور را، از زاویه داستان انقلاب ایران و روح دمکراتیک آن که به انتخاب اولین رئیس جمهور انجامید ، نیز دفاع سرسختانه او از آزادی در مقابل دشمنان آزادی، ارائه کند. بررسی زمینه های دلایل مطرح شده توسط نمایندگان مجلس برای عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور، فرایند برکناری او، و شرایط سیاسی حاکم بر این فرایند:

حاکی از آن است که تصمیم مجلس برای برکناری اولین رئیس جمهور منتخب ملت ایران به دلیل "تخلفات متعدد و مکرر آقای بنی صدر، رئیس جمهور، از قانون اساسی" ( رفسنجانی، ۱۳۷۸، ص ۱۵۴)، یک کودتا بود.

علیرغم شواهدی که نشان میدهند اولین رئیس جمهور ایران به صورتی غیر قانونی و یک کودتا برکنار شد، هیچ محققی این فرایند را این چنین توضیح نداده است. این تحقیق بر این نظر است که اذعان به وقوع کودتا که تمامی حکومت های پس از آن را غیر قانونی می کند. »

بخش 1:

https://news.gooya.com/2025/10/post-102834.php

بخش 2:

https://news.gooya.com/2025/10/post-102959.php

بررسی قانونی بودن فرایند برکناری رئیس جمهور

یکی از ویژگی های اساسی هر عمل قانونی، مراعات قانون در فرایند اجرای آن است. هر گونه عمل غیر قانونی در این فرایند، موجب غیر قانونی بودن آن فرایند خواهد شد. از اینرو، با توجه به ابهاماتی که در رابطه با غیر قانونی بودن برکناری رئیس جمهور وجود دارد لازم است فرایند پارلمانی این برکناری مورد بررسی قرار گیرد.

یکی از منابع اطلاعات در این زمینه، که بسیار کم مورد استفاده قرار گرفته است، کتاب خاطرات هاشمی رفسنجانی. (۱۳۷۸)، که در آن زمان رئیس مجلس بود و نقش مهمی در این فرایند داشت، میباشد. او در این کتاب چگونگی آغاز این فرایند را چنین توضیح میدهد:

"احمد آقا تلفن کرد و گفت: امام می فرمانید، زودتر مجلس در مورد آقای بنی صدر، تصمیم بگیرد. امروز بنی صدر جواب مغرورانه ای به اظهارات امام داده، معلوم است، نمی خواهد به راه بیاید."

(رفسنجانی، ۱۳۷۸)

مفهوم این پیام روشن است: برکنار کردن بنی صدر. اما هیچ یک از. اختیارات رهبری در اصل ۱۱۰ قانون اساسی چنین اختیاری به خمینی نمیدهد که به رئیس مجلس دستور آغاز فرایندی را بدهد که به برکناری رئیس جمهور منجر شود. (قانون اساسی جمهوری اسلامی، اصل ۱۱۰) به بیان دیگر خمینی با خواست آغاز فرایند به رئیس مجلس دست به عملی غیر قانونی زده بود. و رفسنجانی، به عوض آن که به خمینی. یادآوری کند که وی دارای اختیار قانونی برای صدور جنین دستوری نیست، به سرعت طرح فوری. برکناری بنی صدر را:

"با توجه به تخلف های متعدد و مکرر آقای بنی صدر، رئیس جمهور، از قانون اساسی"

( رفسنجانی، ۱۳۷۸، ص ۱۵۴)

در عرض سه ساعت پس از پیام تلفنی. خمینی به مجلس تقدیم میکند و ۱۳۰ نماینده مجلس این طرح را امضا می کنند تا آشکار سازند که مجلس نه یکی از ارکان مستقل دولت بلکه ابزاری در خدمت قدرت خمینی است.

مازاد بر آن، مطابق اصل 123 قانون اساسی:

" رئیس جمهور موظف است مصوبات مجلس یا نتیجه‌همه پرسی را پس از طی مراحل قانونی و ابلاغ به وی امضاء کند و برای اجرا در اختیار مسئولان بگذارد."

(قانون اساسی جمهوری اسلامی) . زمانی که عزت الله سحابی، نماینده مجلس، در جلسه بررسی عدم کفایت رئیس جمهور این اصل را به رفسنجانی یادآوری کرد، این سوال را مطرح کرد که:

"بنا بر قانون که این ماه تصویب شد، مجلس 5 روز به رئیس جمهور مهلت داده است تا قوانین را امضا کند و اگر در این مدت انجام نداد رویه قانونی رسمیت خواهد یافت. .. سوال من این است که آیا این رویه اجرا شده است؟"

(عزت الله سحابی، مشروح مذاکرات مجلس، 1360، جلسه 167، ص4)

و رفسنجانی در پاسخ او اظهار داشت:

"شما باید به یاد داشته باشید که در موارد اضطراری، مهلت 48 ساعت است و نه 5 روز. در عصر چهارشنبه (چهار روز قبلو 27 خرداد 60) حکم مجلس را به دفتر رئیس جمهور فرستادیم و به دست مسئولان داده و هم چنین در دفتر نصب کردیم."

(مشروح مذاکرات مجلس، 1360، جلسه 167، ص4)

اما پیرو گزارش رسمی قوه قضائیه 19 خرداد 1360 خمینی بنی صدر را از فرماندهی کل قوا عزل کرده بود و دفتر ریاست جمهوری و مقر مسکونی بنی صدر مورد حمله و اشغال سپاه پاسداران و افراد کمیته های انقلاب قرار گرفته بودند.

"حکم امام کافی بود که بنی صدر را به اختفای کامل ببرد و از لحظه انتشار حکم عملا بنی صدر از کلیه اختیارات خود منعزل گردید و محل سکونت و محل کار وی به تصرف سپاه و کمیته در آمد."

(اردبیلی، 1364، ص686)

به بیان دیگر، یک هفته پیش از تاریخی که رفسنجانی اعلام کرد متن قانون را به دفتر ریاست جمهوری فرستاده بود، آن دفتر تحت اشغال سپاه پاسداران بود و تمامی کارکنان آن یا در مخفیگاه بودند و یا بازداشت شده بودند، و برخی نیز پس از آن اعدام شدند. از اینرو، هیچ مقامی در دفتر ریاست جمهوری حضور نداشت که متن قانون بتواند به او تحویل داده شود و رفسنجانی، ریاست مجلس، به مجلس دروغ گفته بود.

بنابراین، همانطور که مشاهده کردیم، در فرایند قانونی برکناری رئیس جمهور تخلف صورت گرفته بود.

تعریف عدم کفایت در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

قانون اساسی جمهوری اسلامی ویژگی های دقیق عدم کفایت سیاسی را بیان نمی کند. اما در مجلس خبرگان بررسی قانون اساسی برای تدوین قانون اساسی در سال 1358 در این زمینه گفتگوهایی صورت گرفته بود. دلایل برشمرده شامل " ضعف جسمانی و ازکارافتادگی، ضعف استعداد و یا هوش کم، تخلف از قانون اساسی، خیانت به کشور، و ارتکاب جرم ..." می باشد. (صورت مذاکرات مجلس بررسی قانون اساسی، جلد دوم، 1364)

اگر این معیارها را برای عدم کفایت مد نظر قرار دهیم، دلایلی که نمایندگان مجلس برای عدم کفایت طرح کردند با معیارهای طرح شده در مجلس خبرگان بسیار فاصله دارند. این امر شاید بتواند عدم موفقیت حزب جمهوری اسلامی در برکناری رئیس جمهور از طریق شورایعالی قضایی را توضیح دهد، در حالی که شورایعالی قضایی دارای اختیار برکناری رئیس جمهور به دلیل تخلف از قانون اساسی را داشت. (اصل 110 قانون اساسی جمهوری اسلامی). آن گونه که بنی صدر بیان می کند،:

"در آغاز...سعی شد {برکناری رئیس جمهور} از طریق شواریعالی قضایی به بهانه نقض قانون اساسی انجام شود. آنها (قضات) گفتند او هیچ چیزی (قانون اساسی) را نقض نکرده است و او از همه می خواهد که قانون را اجرا کنند...بعد از( کوشش نا موفق شان) این قضات مستقل را بر کنار و قضات مطیع را جانشین کردند. "

( مصاحبه نویسنده با بنی صدر، 25 مارس 2014)

سند دیگری که روایت بنی صدر را تایید می کند گزارش رسمی قوه قضاییه با مقدمه آیت الله موسوی اردبیلی، دادستان کل کشور وقت، می باشد. او پنج دلیل برای عدم برکناری رئیس جمهور از طریق شورایعالی قضایی ارائه می کند، از جمله:

" آماده نبودن محاکم آنروز دادگستری زیرا هنوز قضات تصویه نشده بودند و همه آنهایی که همفکر و طرفدار لیبرالیسم و گروهکها و بنی صدر بودند در راس محاکم قرار داشتند...و"

(اردبیلی، 1364، ص 610)

فضای حاکم بر فرایند برکناری رئیس جمهور

مطابق قانون اساسی برای برکناری شرایطی مشخص، از جمله شرایط زیر بایستی وجود داشته باشند: فضای آزاد برای مناظره، رسانه های آزاد، فقدان عدم امنیت (فردی)، فقدان وجود ترس و تهدید و ترور و سوء قصد و اعدام کسانی که در این فرایند درگیر بوده اند. در رابطه با فرایند برکناری بنی صدر هیچ یک از این شرایط وجود نداشتند.

به عنوان مثال، از حدود دو ماه پیش از آن حملات به مخالفان سیاسی حزب جمهوری اسلامی شدت گرفته بود. بنی صدر، در یک گزارش روزانه به مردم، اعلام کرد که پیرو گزارش (اداره) اطلاعات ارتش هر هفته حدود 1200 حمله به گرو های مخالف صورت می گیرد. (بنی صدر، 9 اردیبهشت 1360) دو هفته پیش از برکناری بنی صدر، آخرین هشت روزنامه باقی مانده مخالفین، از جمله روزنامه رئیس جمهور، روزنامه انقلاب اسلامی، که بیشترین تیراژ را در کشور داشت، تعطیل شدند و بسیاری از نویسندگان آن بازداشت و برخی از جمله حسین نواب صفوی، اعدام شدند. مدیر مسئول روزنامه، محمد جعفری، بازداشت و برای شش سال زندانی بود. (مصاحبه نویسنده با محمد جعفری، 20 اکتبر 2006)

ده روز پیش از برکناری بنی صدر از ریاست جمهوری، خمینی او را از فرماندهی کل قوا عزل کرد و همانطور که پیشتر گفته شد دفتر ریاست جمهوری و مقر مسکونی رئیس جمهور مورد حمله سپاه پاسداران (و کمیته های انقلاب) قرار گرفتند و اشغال شدند. شش روز پیش از برکناری او، نمایندگان هوادار بنی صدر در مجلس مورد ارعاب در خارج از ساختمان مجلس قرار گرفتند. به عنوان مثال، احمد سلامتیان به شدت مورد ضرب و جرح قرار گرفت و تنها با رسیدن نیروهای انتظامی جان سالم به در برد. (بزرگیان، 14 ژوئن 2013)

پس از آنکه این ارعاب و تهدیدها شکست خوردند یکی دیگر از نمایندگان بنی صدر، احمد غضنفرپور، پیام بنی صدر را در صحن مجلس خواند که صدام حسین با پایان دادن به چنگ ایران و عراق موافقت کرده و او (بنی صدر) آماده امضای قرارداد آتش بود که تلاش حزب جمهوری اسلامی برای برکناری او از ریاست جمهوری مانع امضای قرارداد آتش بس شد. وی هم چنین عواقب بازسازی استبداد و اثرات مصیبت بار آن برای کشور را توضیح داد و از مردم خواست تا در مقابل استبداد پیش رو مقاومت کنند. در خاطرات رفسنجانی میخوانیم که این امر موجب عصبانیت خمینی شد " (رفسنجانی، 1378)

پس از آن سپاه پاسداران تلاش کرد تا سلامتیان و غضنفرپور را در زمان ترک ساختمان مجلس مورد سوء قصد مسلحانه قرار دهند اما آنها توسط افراد گارد ریاست جمهوری از مهلکه گریختند. رفسنجانی در کتاب خاطرات خود به این امر با "اسلحه کشیدن یک سپاهی" اشاره می کند. (رفسنجانی، 1378) در مجموع آنها سه بار کوشیدند به سلامتیان سوء قصد کنند. ( گفتگوی نویسنده با سلامتیان، 26 می 2005) ¹⁶ و بلافاصله پس از آن غضنفرپور بازداشت و شکنجه شده و سالها زندانی بود. سلامتیان موفق شد به فرانسه بگریزد.

پس از برکناری بنی صدر از فرماندهی کل قوا توسط خمینی، دفتر و محل سکونت او مورد حمله و بمب گذاری قرار گرفت. رفسنجانی این امر را نیز تایید می کند واما درباره "مسئولین" آن در ابهام سخن می گوید.

" نزدیک غروب، صدای انفجار مهیبی آمد. بعدا معلوم شد در حیاط کاخ مسکن بنی صدر، انفجار رخ داده است. ممکن است، کار خودشان باشد و ممکن است از مخالفانشان، بعد روشن خواهد شد."

(رفسنجانی، 1378، ص157)

عذرا جسینی، همسر بنی صدر، این حادثه را چنین توضیح می دهد:

" خانه امان در محاصر اوباش و چماقدارها قرار گرفته بود که حزب جمهوری اسلامی آنها را حزب اللهی می نامید...چندین بار به حیاط خانه نارنجک انداختند و زندگی را غیر قابل تحمل کردند."

(روستا، 2008)

در این دوران بسیاری از کارکنان دفتر ریاست جمهوری دستگیر شدند. زمان حمله به این دفتر، کارکنانی که نتوانستند فرار کنند مورد ضرب و شتم قرار گرفته و بازداشت و زندانی شدند وبرخی از آنها، چون محمد ذوالفقاری، قائمی، و رشید صدرالحفاظی اعدام شدند. (روستا 2008/ و هم چنین نگاه کنید به کتاب برادران) برخی دیگر چون منوچهر مسعودی، مشاور رئیس جمهور در امور حقوق بشر، که نقش مهمی در افشای گسترش شکنجه در زندان ها ایفا کرده بودند، به زودی اعدام شدند. در سرتاسر کشور «دفاتر همکاریهای مردم با رئیس جمهور» نیز مورد هجوم قرار گرفتند و کارکنان آنها دستگیر، شکنجه، و حتی برخی اعدام شدند. افرادی که به بنی صدر پناه داده بودند، آنهم در زمانی که ایشان هنوز رئیس جمهور قانونی کشور بودند، نیز بازداشت و اعدام شدند. (از جمله اصغر لقایی از حزب ملت ایران که پدر او نیز پس از اعدام فرزند فوت کرد) (از سلسله .... اعدام ، 2013) کسانی که در حمایت از رئیس جمهور در سراسر کشور به تظاهرات دست زده بودند نیز توسط گروه های خشونت ورز سازمان یافته توسط حزب جمهوری اسلامی و متحدانش به شدت مورد ضرب و شتم قرار گرفته، دستگیر، شکنجه، زندانی، و برخی نیز اعدام شدند. گزارش قوه قضاییه، که پیشتر به آن اشاره شد، نقش خشونت های خیابانی در برکناری رئیس چمهور را در دو رویداد آشکار میسازد. در سالروز مرگ مصدق در 14 اسفند 1359 در دانشگاه تهران و در حمله به دفتر جبهه ملی ایران در 25 خرداد 1360.

در طول دو روز جلسه بررسی برکناری بنی صدر در مجلس، مجلس پر از طرفداران حزب اللهی ها بود که هر فردی را که جرئت کرد از بنی صدر حمایت نماید تهدید کردند و در اطراف ساختمان مجلس نیز ازدحام کرده بودند و شعار می دادند « بنی صدر ضدالله اعدام باید گردد» و آیت الله محمدی گیلانی، رئیس دادگاه های انقلاب، هفت حکم اعدام برای بنی صدر صادر کرد. با وجود این خطرها، نمایندگان مخالف از حضور در مجلس خودداری کردند و آنانی از قبل درون مجلس بودند هم جرئت دفاع از رئیس جمهور را در خود ندیدند. ده نماینده ای که برای دفاع از بنی صدر ثبت نام کرده بودند (از. جمله هاشم صباغیان و مجتهد شبستری). نگران از عواقب دفاع از بنی صدر، سخن نگفتند و برخی دیگر، چون حجتی کرمانی، اعظم طالقانی، و عزت الله سحابی، تغییر موضع. دادند و خواستار برکناری رئیس جمهور شدند. تنها نماینده. ای که از رئیس جمهور دفاع کرد علی اکبر معین فر بود. اما در حین سخنرانی او، تماشاگران آن جنان جو وحشتی ایجاد کردند که معین فر این آیه قرآن را که همواره در زمان مرگ به آن اشاره می شود را بر زبان آورد: " انا لله و انا الیه راجعون" (قرآن، سوره. ۲ آیه ۱۵۶) که با توجه به شرایط موجود گویای آمادگی برای کشته شدن به لحاظ آنچه گفته بود می باشد. سخنان او با فریادها و تهدیدها قطع میشد اما او استدلال کرد که:

"اطراف ساختمان مجلس و محوطه بعضی از خیابانها را در اختیار گرفته‌اند و كوچكترین نغمه مخالف را، مخالفت با اسلام وضدیت با انقلاب اسلامی میدانند بحدی است كه برای گوینده خطرات بسیاری را در بر دارد آنان به غلط به تصور اینكه مخالفت با طرح بركناری رئیس جمهور، مخالفت با انقلاب و امام است، آماده‌اند هر گونه توهین و آزاری به گوینده روا دارند و حتی به سادگی خون وی را بر زمین بریزند.... خصوصا آنكه تامین جانی ورود به مجلس برای مخالفان و بخصوص برای چند نفر از آنان كه از نزدیكان و دوستان رئیس جمهور است فراهم نیست.."

(سخنرانی مهندس معین فر در خرداد ۱۳۶۰، ۴ دسامبر ۲۰۱۷)

چند روزی پس از سخنان معین فر، رفسنجانی، رئیس مجلس، که از جمله وظایفش حمایت از امنیت و آزادی بیان نمایندگان می باشد، فضای وحشت در مجلس را با مباهات چنین توصیف کرد:"

"و حالا آن نیروی واقعی، که حزب الله بود، به میدان آمد، نیروی واقعی خط امام، همین حزب اللهی بودند که دور مجلس را محاصره کرده و امان از مجلسی ها بریده بودند." (رفسنجانی، ۲۶5 تیر 1360)

نهایتا این که، یک سال پیش از کودتا، نوار صوتی حسن آیت، عضو کمیته مرکزی حزب جمهوری اسلامی ، منشی سیاسی حزب، آشکار ساخته بود که این حزب صدد برکناری بنی صدر می باشد.

"به بچه ها بگویید قرص و محکم باشند بزودی موج عوض می شود و ... ترس نداشته باشند تصمیمی گرفته شده لا یتغیر، تغییر ناپذیر است. دانشگاه ها بعد از ۱۴ خرداد تعطیل خواهد شد و بعد ما برنامه ای خواهیم داشت و بابای بنی صدر هم نمی تواند روی این برنامه کار کند حتی ترتیبی داده شده که بر خلاف دفعه قبل (حمله به دانشگاه ها که بنی صدر برنامه حزب برای کشتار بزرگ را بهم زد.) نمی تواند بیاید مقاومت کند، ظاهرا همراه هم می شود.....مجلس هم که باز بشود دست ما خیلی بازتر می شود...مجلس که بیاید یک ارگان انتخابی است و به این عنوان می تواند بایستد مقابل رئیس جمهور خواهد ایستاد اگر بخواهد راه کج بره اینه که خودش را ساقط می کند.... مجلس که بیاد این مسئله تمام است...بنی صدر یک خطره برای این انقلاب و باید این خطر را یک جوری خنثی کرد....ما تنها نیستیم امام هم هست..."

(اردبیلی، ۱۳۶۴)

و همانطور که اشاره شد، در ماه های پس از افشای این نوار صوتی، نشریات مخالف حزب تعطیل شدند، هواداران رییس جمهور در سرتاسر کشور توسط حزب جمهوری اسلامی، متحدانش و سپاه پاسداران مورد حمله قرار گرفتند؛ دفتر و محل سکونت رئیس جمهور حمله و بمب انداخته شده ، نهایتا توسط سپاه پاسداران اشغال شدند؛ رئیس جمهور. ناچار به زندگی مخفی گشت و افرادی که به او پناه داده بودند اعدام شدند.؛ احکام اعدام او در حال صادر شدن بودند؛ کارکنان دفتر ریاست جمهوری و روزنامه او دستگیر، زندانی و اعدام شدند و یا مخفی شدند؛ نمایندگان حامی رئیس جمهور در داخل و خارج ساختمان مجلس توسط گروه های چماقدار مورد حمله، تهدید قرار گرفته و به برخی از آنها سوء قصد شد. با توجه به همه این شرایطُ، این امکان وجود دارد که بتوان برکناری رئیس جمهور را یک کودتا دانست.

نتیجه گیری

این تحقیق، سعی کرد با خوانشی دقیق از اسناد، مصاحبه ها، و خاطرات مربوط به مناظرات مجلس ایران در روزهای ۲۹ و ۳۰ خرداد ۱۳۶۰، با گسترده تر ساختن تفسیرها در باره گفتمان کفایت سیاسی بنی صدر به عنوان رئیس جمهور را، از زاویه داستان انقلاب ایران و روح دمکراتیک آن که به انتخاب اولین رئیس جمهور انجامید ، نیز دفاع سرسختانه او از آزادی در مقابل دشمنان آزادی، ارائه کند. بررسی زمینه های دلایل مطرح شده توسط نمایندگان مجلس برای عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور، فرایند برکناری او، و شرایط سیاسی حاکم بر این فرایند:

بر مبنای اسنادی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفتند، نمایندگان مجلس حتی نتوانستند یک مورد در حمایت از این ادعا و یا جمله رفسنجانی که " برکناری بنی صدر یک اقدام قانونی بود" ارائه کنند. در واقع، اتهام مجلس درباره " تخلفات متعدد و مکرر از قانون اساسی توسط رئیس جمهور بنی صدر" بیشتر متناسب با عمل خود مجلس در فرایند برکناری رئیس جمهور می باشد. اما این فرایند غیرقانونی تنها یک فرایند برای یرکناری رئیس جمهور نبود بلکه بر علیه ابعاد جمهوریت انقلاب ۱۳۵۷ نیز بود زیرا که تمایلات دمکراتیک انقلاب ایران را نیز سرکوب کرد و نیز بیانگر آغاز تغییر ذهنیتی در نزاع خبرگان برای قدرت در درون رژیم می باشد. شواهد ارائه شده برای عدم کفایت بنی صدر آشکار می سازد که نه تنها مبارزه ای. سخت میان رئیس جمهور و مخالفان او وجود داشت بلکه هم جنین مبارزه میان اصول دمکراتیک و استبدادی حکومت در درون دولت نیز وجود داشت. پس از برکناری غیر قانونی او، مبارزه به مبارزه جناح های استبدادی درون رژیم محدود شد و از آن زمان تا امروز هیچ نامزدی نتوانست بدون تایید اولیه شورای نگهبان در انتخاباتی شرکت کند.

پرسش این است که چرا، علیرغم شواهدی که نشان میدهند اولین رئیس جمهور ایران به صورتی غیر قانونی و یک کودتا برکنار شد، هیچ محققی این فرایند را این چنین توضیح نداده است. این تحقیق بر این نظر است که اذعان به وقوع کودتا که تمامی حکومت های پس از آن را غیر قانونی می کند. ممکن است بخشی از اصول گرایان و اصلاح طلبان درون رژیم حاکم منافعی در قانونی نمایاندن برکناری بنی صدر داشته باشند؛ یا آنان که در کودتا شرکت داشتند و اذعان به کودتا مواضع آنها را غیرقانونی خواهد ساخت. جدای از نیروهای سیاسی و ایدئولوژیک که بدون تردید در این روایت حضور دارند، مقاومت سرسختانه ای که در مقابل وارد شدن روایتی که در این تحقیق ارائه شد تنها در چارچوب گفتمانی که تلاش دارد تا این روایت را هم چنان پنهان نگاه دارد قابل درک است. هر تغییری در گفتمان گسترده تر این وقایع، بنیاد تحقیق های موجود را متحول خواهد ساخت. آلبرت اینشتن یکبار از همکار فیزیکدان خود، نیلز بوهر، پرسید که به نظر او " آیا کره ماه وجود خواهد داشت اگر به آن نگاه نکنند؟". و بوهر در پاسخ گفت: " آنگاه او قادر نخواهد بود وجود ماه را ثابت کند". جرج برکلی، فیلسوف، یکبار پرسید: " اگر درختی در جنگل بیافتد ولی هیچ کس آنجا نباشد که صدای افتادن را بشنود، آیا افتادن درخت صدایی ایجاد کرده است؟" و پاسخ منفی است زیرا برای شنیدن صدا بایستی شنونده ای وجود داشته باشد.

پرسش تاریخی این است که اگر اتفاقی در واقعیت اجتماعی رخ دهد و مشاهده گردد اما آنهایی که خود را حافظ مرزهای "معرفت مجاز" می دانند از اذعان به آن خودداری کنند، چه بر سر این اتفاق خواهد آمد؟ میشل فوکو، فیلسوف فرانسوی، به مقوله " معرفت مهار شده" (subjugated knowledge) توجه داشت. او " معرفت مهار شده " را در دو صورت توضیح داد: اول، " مفاهبم تاریخی که در ساختارهای کارکردی و یا روشمند سازی های رسمی مدفون و یا پنهان گشته اند"، و دوم، " معرفت هایی که با (برچسب های) " معرفت غیر عقلانی"، یا " معرفت به میزان کافی توضیح داده نشده"، یا " معرفت ساده لوحانه"، یا " معرفت دون پایه از نظر رتبه بندی"، و یا " معرفت هایی که از نظر علمی پایین تر از حد لازم هستند" در مهار قرار داده می شوند. پرسش این است که چگونه می توان این معرفت ها را در سطح عموم معرفی کرد؟ نظر فوکو این بود که باید " برای آزاد ساختن این معرفت ها، یا به زبان دیگر برای توانمند سازی آنها، به مبارزه و مخالفت با جباریت گفتمان های یک جانبه، رسمی، و تئوریک "، ( فوکو ۲۰۰۴) با روش نقد باستان شناسانه و نسب شناسانه این معرفت های تاریخی را آزاد کرد.

توماس کوهن، در تحلیل پیشتازانه خود از " تغییر انگاره " (paradigm shift ) در معرفت علمی، نشان داد از آنجا که نظریه ها و نهادهای " علم متعارف>" بر پایه باور جمعی به آن ادامه حیات می دهند، تغییر انگاره جمعی در چنین تحقیق گرانی تنها با مبارزه پایدار با آنها ممکن خواهد بود. به نظر می آید عزمی جدی برای به چالش کشاندن اجماع حاکم بر گفتمان سیاسی و آموزشی در رابطه با موضوع این تحقیق نیز ضروری است. کوشش برای بر هم زدن اجماع درباره طبیعت برکناری بنی صدر در سال ۱۳۶۰ انجام شده است. این تحقیق با طرح داستان های پنهان نگهداشته شده، در نظر نا گرفته شده، و ناگفته شده، و ارائه آنها و با آشکار ساختن پیچیدگی های روایت به سرقت رفته انقلاب ایران که تاریخ انقلاب و پیامدهای آن تا امروز را شکل داده انذ> درک ما از انقلاب ایران را اساسا دگرگون خواهذ ساخت.

(*)

https://www.opendemocracy.net/en/north-africa-west-asia/june-1981-coup-stolen-narrative-of-iranian-revolution/

(**)
https://www.radiozamaneh.com/283403/

(***)

https://consortiumnews.com/2016/06/21/lost-history-of-irans-1981-coup/

1- پس از اشغال سفارت آمریکا در آبان 1358 خمسنی آن را "انقلاب دوم" ، انیلاب اصیلی بزرگتر از انقلاب اول خواند و رفسنجانی (1999) برکناری بنی صدر را "انقلاب سوم" و حتی بزرکتر از انقلاب اول خواند. قابل توجه است که در کتاب خاطرات رفسنجانی (1999) عبارت "انقلاب سوم" در فهرست کتاب وجود دارد اما در متن کتاب اثری از آن میست. هم چنین می توانید به سرویس خارجی عمومی خبرگزاری شین هوای چین در تاریخ 18 ژوئن 1981 رجوع کنید.

2- هم چنین رج.ع کنید به: میلانی ، فرحی (1990)، هالیدی (1982)، پارسا (1989)، کشاورزیا (2009)، کسلمن (2013)ف و کاتوزیان (2010)

3- به عنوان مثال نگاه کنید به مستندی که اخیرا تهیه و در تلویزیون جمهوری اسلامی پخش شد (29 خرداد 1393) و پخش سخنرانی مهدوی کنی، رئیس وقت مجلس خبرگان، در تاریخ 16 اسفند 1391، هم چنین گزارش مشابهی از طرف مرکز اسناد انقلاب اسلامی (1393) و نیز مستند سایت اینترتنی حوزه علمیه قم (1 فروردین 1393)

4- اشاره او به سازمان فدائیان خلق، سازمانی مارکسیست- استالینیست است که پس از انقلاب در نقاط مختلف ایران، و عمتا در کردستان، دست به جنگ مسلحانه زدند.

5- مدتی بعد، حسن آیت ( نماینده مجلس و عضو کمیته مرکزی حزب جمهوری اسلامی) از بنی صدر به لحاظ استفاده از این واژه ها درباره گروگانگیری انتقاد کرد و آن را نیز دلیلی برای برکناری او خواندو ( اردبیلی، 1364، ص 348)

6- محمد مصدق نخست وزیر ایران دز سال های 1330 تا 1332 بود که با کوتای سیای آمریکا سقوط کرد. روخانیون حاکم مخالف مصدق و بنی صدر او بود.

7- گزارش صلیب سرخ درباره رفتار ارتش ایران با اسرای عراقی بود. این گزارش ارتش ایران را به خاطر رفتار شان مورد ستایش قرار داد. دلیل رفتار انشانی با اسرای عراقی دستور بنی صدر در مقام فرماندهی کل قوا بود که ارتش را موظف به رفتار انسانی مطابق کنوانسیون ژنو کرده بود.استناد خامنه ای به گزارش صلیب سرخ ربطی به این امر نداشت زیرا بنی صدر به شکنجه ایرانیان در زندان اشاره می کرد و نه درباره شکنجه اسرای جنگی.

8- صفحه ۱۳ (قانون مجازات اسلامی ۲۰۰۷)

9- صفحه ۱۳

10- امام حسین، سومین امام شیعه بود که به همراه شماری از هواداران خود بر علیه حکومت استبدادی تازه تاسیس شده امویه در قرن هفتم میلادی قیام کرد که به دست ارتش یزید ( خلیفه وقت) کشته شدند. در نظر شیعیان، شهادت حسین برجسته ترین شکل قیام به حق بدر مقابل ظلم می باشد.

11- او به خودداری بنی صدر از بوسیدن دست خمینی هنگام گرفتن فرمان ریاست جمهوری و نیز آنگونه که او با فرمان امضا شده توسط خمینی رفتار کرد ( به عوض خواندن. آن) فرمان را روی میز گذاشت و سخنان خود را گفت) در مصاحبه ای با بنی صدر در ۱۳ فوریه ۲۰۱۴ از ا، خواستم علت این رفتار خود را توضیح دهد. ،ی چنین پاسخ داد: " زیر نویس در صفحه ۱۴

12- روزنامه کیهان، ۳۰ خرداد ۱۳۶۰. خامنه ای، بلافاصله پس از مرگ خمینی، رهبر مطلقه کشور شد و از اختیاراتی قانونی برخوردار شد که حتی خمینی نیز نداشت. برای این سخنرانی به خطبه نماز جمعه خامنه ای در تاریخ ۲۹ خرداد ۱۳۶۰ نقل شده در کتاب اردبیلی (غائله چهارده اسفند ص ۷۰۱) مراجعه کنید.

13- همان ماخذ

14- به منظور آگاه نگاه داشتن مردم در دوران ریاست جمهوری خود، گزارش روزانه از فعالیت های خود در عرصه های نظامی، اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی منتشر میکرد. و گاهی نیز خلاصه ای از کتاب هایی که خوانده بود و یا از ملاقات با مادرش.

15- جعفری از رهبران سازمان دانشجویی در اروپا بین سالهای 1357-1350 و مدیر مسئول روزنامه انقلاب اسلامی از 1358 تا 1360 بود. آزادی او از زندان با مداخله آیت الله منتظری ممکن گشت.

16- رفسنجانی هم چنین به این امر با عبارت "حادثه تیراندازی" اشاره می کند. (رفسنجانی، 1378، ص 153)

References

(1981, May 2/1360, Khordad 1). Keyhan newspaper.

(1981, March 9). The Guardian.

Ahmadi, H. (2003/1380). Darse tajrobeh [Lessons of experience: Abol-Hassan Banisadr's memoir in conversation with Hamid Ahmadi]. Enghelabe Eslami Zeitung.

Amnesty International. (1980, February 1). Law and human rights in the Islamic Republic of Iran. http://www.amnesty.org/en/documents/mde13/003/1980/en/

Ardebili, A. M. (Ed.). (1985/1364). Ghaeleh chahardahe Esfand [The crisis of fourteen Esfand]. Nejat.

Az selseleh janaayate jomhooriye eslami: Edame Asghar-e Laghaaee be jorme panah dadane be banisadr va khodkhoshiye pedare vey be donbale edame ou. [From the series crimes of the Islamic Republic: The execution of Asghar-e Laghaaee , for the crime of sheltering Banisadr and the commiting suicide of his father as the result. (2013, December 1). Melliun Iran. https://melliun.org/iran/31867

Bakhash, S. (1985). The Reign of Ayatollahs. I.B. Tauris and Co.

Banisadr, A. H. (1979, April 18/1358, Farvardin 29). [Speech]. Keyhan.

Banisadr, A. H. (1979, November 22/1358, Azar 1). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1980, June 10/1359, Khordad 20). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1980, November 19/1359, Aban 29). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1980, December 11/1359, Azar 20). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1980, December 18/1359, Azar 27). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1981, February 4/1360, 1359, Bhaman 15). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1981, April 8/1360, Farvardin 19). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1981, April 11/1360, Ordibehesht 9). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1981, April 25/1360, Ordibehesht 5). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1981, May 9/1360, Ordibehesht 19). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1981, May 20/1360, Ordibehesht 30). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr, A. H. (1981, May 31/1360, Khordad 10). Roozha bar reise jomhoor chegooneh migozarad [How the days of the president pass by]. Enghelabe Eslami.

Banisadr A. H. (1981). Khyanat be omid [Betrayal of Hope]. Anonymous Publisher [Underground].

Baradaraan, M. (n.d.). Jorm: Modire masul-e rooznaameh enghelaabe eslaami [The crime of the chief editor of Enghelabe Eslami newspaper]. Radio Zamaneh. Retrieved February 18 2022 from: http://www.mohammadjafari.com/dateien/27112012/910425-Monireh-Baradaran-.html

Borgei, M. (Interviewer). (2013, March 9). [Interview with Persian BBC]. British Broadcasting Company. https://www.youtube.com/watch?v=ATpOeE1EEIk

Bozorgian, A. (2012, June 14). This is Mr Salamatian. Radio Zamaneh. http://www.radiozamaneh.com/45323

Centre of Islamic Revolution Documents. (2014) Azle banisadr as riasate Jomhoori baa hokme emam Khomeini [The removal of Banisadr with the decree of Imam Khomeini]. http://www.irdc.ir/fa/calendar/122/default.aspx

Constitution of the Islamic Republic of Iran, Article 110. http://www.iranonline.com/iran/iran-info/government/constitution-11.html

Constitution of the Islamic Republic of Iran, Article 123. http://www.iranonline.com/iran/iran-info/government/constitution-9-1.html

Constitution of the Islamic Republic of Iran, Article 38. http://www.iranonline.com/iran/iran-info/government/constitution-3.html

Constitution of The Islamic Republic of Iran, Article 150. http://www.iranonline.com/iran/iran-info/government/constitution-9-3.html

Constitution of the Islamic Republic of Iran, Article 23. http://www.iranonline.com/iran/iran-info/government/constitution-3.html

Constitution of the Islamic Republic of Iran, Matne-kaamel-e pishnevis-e ghaanoone asaasi tahieh shodeh tavasote dolate movagat [The complete text of the first draft of the constitution prepared by the provisional government]. (1979/1358). https://app.box.com/shared/w7oqx10o4o

Delkhasteh, M. (2016, June 15). The June 1981 coup: the stolen narrative of the Iranian revolution. Open Democracy. https://www.opendemocracy.net/en/north-africa-west-asia/june-1981- coup-stolen-narrative-of-iranian-revolution/

Doostkaam, M. & Jalaali, H. (Eds.). (1979/1358). Imam and... Enteshaaraate. Payaame Aazaadi.

Esteghlal Azadi. (2009, December 21). Khomeini [video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=cWH9wxM1KM4

Farhi, F. (1990). States and urban-based revolutions: Iran and Nicaragua. University of Illinois.

Foucault, M. (2004). Society must be defended: Lectures at the Collège de France 1975-76. Penguin Books.

Halliday, F. (1982). Year three of the Iranian Revolution. MERIP Reports, 104.

Hatami, H. & Beheshti, M. (2010). Shabakeh etela resani va resaanehaaye jamee dar doreh eghamat emam Khomeini dar Paris [The network of supplying information and media during Imam Khomeini's time in Paris]. Studies of the Islamic Revolution, 22. http://ensani.ir/fa/article/260766/

Husseini, A. A. (2013, April 5). Molaahezaati piraamoone entekhaabaate avalin majles shoraaye meli bad az enghelaa [Some considerations around the first parliamentary election after the revolution]. Engelabe Eslami. https://enghelabe-eslami.com/hadaf/19- didgagha/maghalat/725-2013-04-05-07-53-03.html

[Interview with Ruholla Khomeini]. (1978, July 10). The Guardian.

Iran: Justice of Iran. (1999). In Encyclopaedia Britannica Online. https://www.britannica.com/topic/qisas

Iranian state television. (2013, June 9) Mostanad-e Seda -vo-Sima az avalin doreh entekhabat-e riasate Jomhoori (entekhabe va azle Banisadr) [The documentary of the voice and visage of the period of the first election and removal of the first president]. Retrieved 2013, July 9 from: https://www.youtube.com/watch?v=Uwpu1LPGgSY

Jaras (Jonbeshe Raahe Sabz). (2013, June 20). [Interview with Yousefi Eshkevari]. Jaras. Retrieved 19 October 2014 from: http://www.rahesabz.net/story/71832/.

Kani, M. (2013, March 6). Banisadr thought that he can do whatever he wants. Fararo News. http://fararu.com/fa/news/143365/

Katouzian, H. (2010). The Iranian revolution at 30: The dialectic of state and society. Journal of Middle East Critique, 19, 1. p.49.

Keshavarzian, A. (2009). Bazar and state in Iran: the politics of market place in Iran. Cambridge University.

Kesselman, M., Krieger, J. & Joseph, W. A. (2013). Introduction to comparative politics: Political challenges and changing agendas. Cengage Learning.

Khamenei, A. (1981, June 20/ 1360, Khordad 30). Friday Prayer. Keyhan newspaper.

Khomeini R. (1970/ 1348). Velayat-e faghih [Rule of the jurist]. Anonymous Publisher [Underground].

Khomeini, R. (1989/1360). Sahifeh-ye nour [The book of light], (Vol. 2). Markaz-e Madarek-e Entersharat-e Eslami.

Khomeini, R. (1999/1378). Sahifeh-ye nour [The book of light], (Vol. 4). Markaz-e Madarek-e Entersharat-e Eslami.

Khomeini, R. (1999/1378). Sahifeh-ye nour [The book of light], (Vol. 5). Markaz-e Madarek-e Entersharat-e Eslami.

Khomeini, R. (1999/1378). Sahifeh-ye nour [The book of light], (Vol. 6). Markaz-e Madarek-e Entersharat-e Eslami.

Khomeini, R. (1999/1378). Sahifeh-ye nour [The book of light], (Vol. 14). Markaz-e Madarek-e Entersharat-e Eslami.

Khomeini, R. (1999/1378). Sahifeh-ye nour [The book of light], (Vol. 15). Markaz-e Madarek-e Entersharat-e Eslami.

Khomeini, R. (1999/1378). Sahifeh-ye nour [The book of light], (Vol. 18). Markaz-e Madarek-e Entersharat-e Eslami.

Kinzer, S. In Iran Mosashabe, Message from Mr. Stephen Kinzer on the 40th day of the death of Abul Hassan Bani Sadr [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=42_Oon_0-hA

Kinzer, S. (2008). All the Shah's men: An American coup and the roots of Middle East terror. Wiley.

Leiden, C. & Schmitt, K. M. (1968). The politics of violence: Revolution in the modern world. Prentice-Hall.

Markaze Asnad-e Enghelab-e-Eslami, [The Centre of Islamic Revolution Documents]. (n.d.) Retrieved 10 Dec 2015 from: http://www.irdc.ir/fa/content/5235/print.aspx

Mashroohe Mozakerate Majles-e Shoray-e Eslami, First term, [the detailed negotiations of the Islamic Republic parliament], Session 168. (1981). Retrieved January 7 2016 from: http://www.ical.ir/index.php?option=com_mashrooh&view=session&id=167&page= 2687&Itemid=38

Mashroohe Mozakerate Majles-e Shoray-e Eslami, First term [The detailed negotiations of the Islamic Republic parliament], Session 167. (1981). Retrieved January 7 2016 from: http://www.ical.ir/index.php?option=com_mashrooh&view=session&id=167&page= 2687&Itemid=38

Meroni, F. In Iran Mosashabe, Message from Mr. Stephen Kinzer on the 40th day of the death of Abul Hassan Bani Sadr [Video]. (2021, November 28). YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=42_Oon_0-hA

Milani, M. M. (1988). The making of Iran's Islamic revolution: From monarchy to Islamic republic. Westview Press.

Milani, M. M. (n.d.). The ascendance of Shi'i fundamentalism. Journal of South Asian and Middle Eastern Studies; Villanova, Pa. Vol. 13, Iss. 1, (Fall 1989).

Moghadameh va pishnevise qanoon-e asasi [Introduction and the first draft of the constitution]. (1979). Retrieved 30 January 2016 from: http://banisadr.org/index.php?option=com_content&view=article&id=1:2013-03-02-05-04- 14&catid=9&Itemid=141

Montazeri, A. (n.d). Memoir. Publisher: Aftab Parast. Retrieved 12 January 2016 from: https://aftabparast.files.wordpress.com/2009/12/montazeri_memoir.pdf.

Moqtader, M. (1979). Barresi-ye sho'arha-ye enghelab [Review of the slogans of the revolutionary period]. Ketab-e Jam-eh [Book of Society], 13, pp. 20-21.

Muzzaffar, M.J. (1999/1378). Avaleen reis jomhoor [The First President]. Enteshaaraat-e Kavir.

Nategh, H. (2021, May 26). Shekl giriye jonbeshe daneshjooee, 1334-1341 [The formation of student movement, 1334-1341]. Enghelabi Eslami. https://www.enghelabe- eslami.com/component/content/article/21-didgagha/tarikhi/17866-1341- 1334.html?Itemid=0

Parsa, M. (1989). Social Origins of the Iranian Revolution. Rutgers University Press.

Powell, J. & Thyne, C. (2011). Global instances of coups from 1950 to 2010: A new dataset. Journal of Peace Research, 48, 249-259.

Punishment: Punishment in Islamic Law. (2007). In Encyclopaedia Britannica Online. https://www.britannica.com/topic/tazir

Qome, A. (1989, July 10/ 1368, Tir 19(. Resalat Newspaper.

Rafsanjani, H. (1981, June 26). [Speech on the first Friday prayer after the overthrow of Banisadr]. http://www.hashemirafsanjani.ir/content/

Rafsanjani, H. (1999/1378). Oboor az bohran [Storming the crisis]. Moaseseye Farhangee Honari-ye Taher-Leyla.

Ranjbar-Daemi, S. (2013). Building the Islamic State: The draft constitution of 1979 reconsidered. Iranian Studies, 46, p.661. http://dx.doi.org/10.1080/00210862.2013.784519

Ronaghi-Maleki, S. H. (2013, March 8). I am ashamed of my homeland Iran. Enghelabe Eslami. Retrieved from: http://enghelabe-eslami.com/index.php?option=com_content&view=article&id=224:2010-06-03-16-39-00&catid=22:2010-06-03-16-30-36&Itemid=93

Rusta, M., Matin, M., Javidi, C., Mohajer, N., & Naagozir, G. (2008). Si Revayat-e-Goriz az Jomhoori-ye Eslami-ye Iran [Inevitable Escape, thirty narratives of escape from the Islamic Republic], Vol. 1. Nashre Nogteh.

Safarian, G., & Dezfooli, F. M. (2009/1388). Faramarz motamed-e dezfooli,soghoot-e dolat-e Bazargan [The collapse of Bazargan's government]. Qalam.

Shabakeh etela resani va resaanehaaye jamee dar doreh eghamat emam Khomeini dar Paris [The network of supplying information and media during Imam Khomeini's time in Paris]. Fars News (2014, February 1). http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13921108001279

Sokhan raaniye tarikhi v abasi shoja'aaneh Ali Akbar Moin Far dar Khordad 1360 [Historical and courageous speech by Ali Akbar Moin Far, in June 1981]. (2017, December 4) Enghelabe Eslami. Retrieved 3 May 2022 from: https://enghelabe-eslami.com/index.php/component/content/article/21-didgagha/tarikhi/27330-2018-01-04-23-40-19.html

Soorate mashrooh-e mozakeraat-e parliament baresiye nahaa-eeye ghanoun-e asasi jomhooriye eslami Iran, Jelde dovom [A detailed version of the negotiations of the Parliament for the final examination of the Constitution of the Islamic Republic, Vol. 2]. (1985/1364). Cultural Center and Public Service of the Parliament of Islamic Council.

Smdezfouli. (2011, June 19). Azle Banisadr [The removal of Banisadr] [Video]. YouTube. Retrieved 15 July 2013 from: https://www.youtube.com/watch?v=zdOOU1jHZv4

The Qom Seminary Site. (2014, March 21). Mostanade barkenaari-ye banisadr [Documentation of the removal of Banisadr]. Retrieved 7 December 2014 from: http://www.hawzah.net/fa/film/filmview/130

Wyss, D. (Director). (2019). Ambassade [Video]. Climage. https://climage.ch/en/movies/ambassade/

Xinhua General Overseas News Service. (1981, June 18). Iran's Parliament starts to debate Banisadr's 'political competence'. Item No. 061730.

Young, N. J. (Ed.). (2010). Anti-coup. The Oxford international encyclopaedia of peace. Oxford University. Retrieved 29 December 2015 from: http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195334685.001.0001/ac ref-9780195334685-e-022?rskey=jSSYIH&result=5

رای دهید

مطلب قبلی...

آیا مواضع جمهوری اسلامی در قبال چین و روسیه نوعی از کاپیتولاسیون است؟ محمود زهرایی

مطلب بعدی...

اقتصاد سیاسی روسوفیلی در حاکمیت، ولایی احمد علوی

صفحه نخست » کودتای خرداد ۱۳۶۰: روایت به سرقت رفته انقلاب ایران (بخش ۳-آخر)، محمود دلخواسته