مكتب زاگرب تمام شد، نگاهى به انيميشن هاى ساخت يوگسلاوى، فريدون شادپيام، شرق

به مناسبت برگزارى هفته فيلم انيميشن زاگرب كه در فرهنگسراى نياوران برپا بود با هم نظرى به مكتب انيميشن زاگرب كه از بزرگ ترين و تاثيرگذارترين مكاتب انيميشن جهان است، مى اندازيم و به بررسى نمايش فيلم هاى تاثيرگذار اين مكتب كه در تهران به نمايش درآمدند مى پردازيم.
مكتب انيميشن زاگرب حركتى نو و آوانگارد بود كه در دهه ۱۹۵۰ ميلادى به وسيله گروهى از فيلم سازان نسل جوان يوگسلاوى سابق آغاز شد. هفده انيماتور دور هم جمع شدند و هر يك فيلم انيميشن خود را توليد كردند كه با فيلم همكارانشان متفاوت بود اما فيلم هاى آنها مفهوم زيبايى شناسى جديدى را در انيميشن جهان به وجود آورد. در ابتدا ايشان قصد به وجود آوردن مكتب خاصى در انيميشن نداشتند بلكه قصدشان ساختن فيلم هايى بود كه با مكتب والت ديسنى متفاوت باشد و در اين زمينه با هم تفاهم داشتند. ژرژ سادول مورخ و منتقد سينمايى جهان كه اهل فرانسه بود براى اولين بار مكتب زاگرب را نامگذارى و به ديگران معرفى نمود.
ده ها فيلم انيميشن بين دهه ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ ميلادى در استوديوى مكتب زاگرب توليد شدند و پس از آن بسيارى از مورخين سينما و انيماتورهاى بزرگ دنيا معتقد بودند كه مكتب زاگرب انيميشن كلاسيك را به اوج خود رسانده است. در آن سال ها زاگرب بدون شك يكى از مراكز عمده انيميشن جهان بود و بيش از پانصد فيلم انيميشن در اين استوديو توليد شد كه بيش از چهارصد جايزه مهم جهانى را به دست آوردند. تنوع سبك ها و ژانرها و بيان مدرن و تلاش براى انعكاس جهان مدرن از طريق انيميشن باعث حيرت متخصصان فيلم در سراسر گيتى شد. دولت سوسيال ليبرال يوگسلاوى سابق اعتبار لازم را براى تهيه فيلم هاى انيميشن مكتب زاگرب تامين مى كرد و از اين بابت به خود افتخار مى كرد و با اين حال كه در استوديوى زاگرب فيلم آزادى بيان اصل مهم بود و انيماتورها هيچ گرايش سياسى را تبليغ نمى كردند ولى دولت يوگسلاوى سابق موفقيت هاى انيماتورهاى زاگرب را موفقيت هاى خودش مى دانست و با تامين مالى ايشان، هنرمندان اين استوديو را تشويق مى كرد.
دولت يوگسلاوى سابق كه در سطح سياست خارجى سياست عدم تعهد به شرق و غرب را دنبال مى كرد و جزء كشورهاى غير متعهد بود با اتخاذ سياست آزادى بيان دادن به هنرمندان استوديوى زاگرب اعتبار زيادى در ميان ديگر كشورهاى جهان كسب مى كرد و جالب تر اينكه فيلم هاى مكتب زاگرب هم در شرق و هم در غرب مورد استقبال و تحسين فراوان قرار مى گرفت و مايه خوشحالى دولتمردان يوگسلاوى سابق مى شد. ناگفته نماند مكتب زاگرب جزء مكتب انيميشن كشورهاى اروپاى شرقى بود كه از ويژگى هاى مشتركى با انيميشن دهه ۱۹۳۰ ميلادى روسيه برخوردار بودند. انيميشن زاگرب در كنار انيميشن مجارستان، چكسلواكى و لهستان و... در عرصه توليد و تفاوت در نگره هاى ايدئولوژيك و فرهنگى و بيان روشنفكرانه و آوانگارد خود، گسست ميان انيميشن شرقى و غربى را آشكارتر مى كرد. يوگسلاوى سابق كه آرمانى موسوم به «راه سوم» را در سياست هاى خارجى خود پيشنهاد مى كرد و از نظر جغرافيايى كشورى كوچك بود در ميان مرزهاى اروپاى شرقى و غربى يعنى در ميان دو بلوك مخالف شرق و غرب قرار داشت اما به هيچ يك از اين دو بلوك قدرتمند تعلق نداشت. عنصر هميشگى طنز در آثار استادان مكتب زاگرب، آرمان واحه كوچك آزادى محسور در فشار، ترور، جنگ سرد و خطر بود و بشر ناچيزى كه مورد سوءاستفاده قدرتمندان قرار مى گرفت با وجود مشكلاتش براى زنده ماندن و استقلالش مى جنگيد. براى مثال مى توان همين موضوع را در فيلم «روزهاى گذرا» اثر دراگيچ و «مدرسه راه رفتن» اثر بوردو ديد. در مورد تجسم صحيح واقعيت مى توان گفت كه هنرمندان زاگرب ديگر به داستان هاى خلاصه شخصيت هاى كاريكاتورى نمى پرداختند بلكه به اضطراب، تنهايى، عدم امكان ارتباط و نيروهاى شيطانى حاكم بر روابط انسانى مى پرداختند فيلم هايى كه در آنها هنوز هم خنده وجود داشت اما فيلم هاى مكتب زاگرب به تدريج به شكوه هاى طولانى و دردناكى از وقايع وحشت انگيز زندگى تبديل شدند كه به علامت تجارى مكتب زاگرب معروف شد. حسن طنز پوچ نژاد اسلاو و طنز تلخ اجتماعى و طنز سياه عناصر مهم و از ويژگى هاى مكتب زاگرب بودند و موضوعاتى كه در اين مكتب بيشتر به آنها پرداخته مى شد مسائل جهانى و استعمار و نژادپرستى، آلودگى محيط زيست، گرسنگى و فقر، ترس از جنگ هسته اى، استبداد، استثمار و … در عين حال استوديوى فيلم هاى انيميشن زاگرب با توليد فيلم هاى تبليغاتى انيميشن براى مشتريان داخلى و خارجى درآمد هم داشت و سالانه به طور مداوم بيست تا سى فيلم ۱۸۰-۱۲۰ دقيقه اى در استوديوى مذكور توليد مى شد. از سال ۱۹۷۲ ميلادى جشنواره جهانى فيلم انيميشن دو سال يك بار در زاگرب برگزار شده است و اين جشنواره هنوز هم يكى از مهم ترين جشنواره هاى انيميشن هنرى دنيا است و در شمار جشنواره هايى مانند آنسى، هيروشيما و اتاوا است. كاهش عمده نقش سياست در عرصه فرهنگ و هنر كشور يوگسلاوى سابق و نزديكى بيشتر با غرب تاثير عميقى بركار انيماتورهاى مكتب زاگرب در مقايسه با ساير كشورهاى اروپاى شرقى گذاشت و هنرمندان اين مكتب شانس بيشترى براى ارايه كارشان در بازارهاى بين المللى داشتند و از آزادى بيشتر براى خلق آثارشان برخوردار بودند. زاگرب سابقه بسيارى در زمينه هنرهاى بصرى به ويژه در كاريكاتور و كارتون و تصويرسازى و كمدى و طنز و طراحى گرافيك داشت و پس از چند سال انيماتورهاى زاگرب كاملاً به تكنولوژى انيميشن مسلط شدند و كار گروهى موثرى را انجام دادند به طورى كه وظايف به خوبى بين انيماتور اصلى و كاريكاتوريست و كارگردان و كارگردان هنرى و رنگ گذار و فيلمبردار و ساير متخصصين تقسيم شده بود. در سال ۱۹۵۶ ميلادى استوديوى فيلم زاگرب افتتاح شد و پس از مدت كوتاهى شهرت يافت و در سال ۱۹۵۸ ميلادى فستيوال فيلم «كن» با نمايش فيلم هاى ووكوتيچ و كاستلاك و ميميكا مورد استقبال تماشاگران و منتقدين واقع شد و موجبات پيشرفت جهانى مكتب زاگرب را فراهم كرد. پس از موفقيت در جشنواره كن، فيلم هاى مكتب زاگرب در ساير جشنواره هاى بزرگ دنيا از جمله جشنواره ونيز، مسكو، ملبورن، سان فرانسيسكو، مونترال، بوئنوس آيرس و لندن هم روى پرده رفتند و مورد استقبال فراوان قرار گرفتند. در سال ۱۹۶۲ ميلادى فيلم «بدل» اثر ووكوتيچ برنده جايزه اسكار شد و ديگر جايى براى ترديد در مورد جهانى شدن مكتب زاگرب باقى نگذاشت. ووكوتيچ و «مك لارن» كانادايى از مشهورترين انيماتورهاى جهان در سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ ميلادى بودند و تاكنون اين شهرت جهانى را حفظ كرده اند.


فيلم «بدل» اثر «ووكوتيچ» مثال خوبى براى انيميشن ساده و موجز و خلاصه گويى مكتب زاگرب در بهترين حالت طنز و كنايه آميز بودن و حركت و شخصيت پردازى و صدا و گرافيك تصويرى و كارگردانى و ايده و پيام قاطع و كوبنده فيلم است كه در نقطه مقابل مكتب غربى والت ديسنى قرار مى گيرد. مكتب زاگرب به جوهره اصلى انيميشن كه همان ايجاز و كوتاه گويى و سادگى است، دست مى يابد و تاثير عميق و مهمى بر انيماتورهاى ساير نقاط جهان مى گذارد. انيميشن مكتب زاگرب عموماً براى بزرگسالان است گرچه انيميشن هايى براى كودكان مثل «پروفسور بالتازار» ساخته مى شد ولى هنرمندان اين مكتب به وسيله رسانه انيميشن به صورت استعارى، مشكلات و مسايل مهم جهان و پيرامون انسان عصر حاضر را با بيانى ساده و با تفكرى روشنفكرانه بيان مى كردند و برخلاف مكتب كانادا در مكتب زاگرب موضوع بر فرم مقدم است و سادگى و وسواس در فرم ها نيز براى بيان موضوع است.
در نيمه اول قرن بيستم چندين نهضت زيبايى شناسى در زمينه فيلم انيميشن در اروپا شكل گرفت كه همگى به وضوح در مخالفت با مكتب والت ديسنى به وجود آمدند. مبارزه عميق ترى هم در آمريكا توسط «توليد متحده آمريكا UPA» آغاز شد كه مهم ترين قانون «UPA» در بى قانونى بود و انيماتورها به جاى تقليد از طبيعت، شروع به ايجاد حركت و شكل و فرم كردند و فيگورهايشان تحت تاثير گرايشات رايج در گرافيك و نقاشى بود و استوديوى زاگرب روش انيميشن ساده و محدود و خلاصه خود را آشكار ساخت و با گرايش به گرافيك آوانگارد و تكنيك هاى تصويرى مانند كولاژ و مونتاژ مفهوم «انيميشن كاهش يافته يا محدود» كه با مفهوم انيميشن مكتب والت ديسنى و مبتنى بر «انيميشن كامل و حركت كامل» در تضاد كامل بود، به جهانيان معرفى كرد. مكتب زاگرب بر فيگورهاى تخت و مسطح و دو بعدى و سادگى در حركت تاكيد داشت. فيگورهايى كه از نظر گرافيكى ساده و كوچك شده بودند به نوع ديگرى از حركت نياز داشتند تا هرچه بيشتر بيانگرا شوند. كارتون هايى كه با روش انيميشن كلاسيك ساخته مى شوند شامل حدود هشتصد طرح در دقيقه بودند در حالى كه فيلم هايى كه با روش انيميشن كاهش يافته زاگرب توليد مى شدند تنها از سيصد تا چهارصد طرح در دقيقه تشكيل مى شد بدون اين كه غناى بصرى و جذابيتشان كاهش يابد. موسيقى هم در اين مكتب تغيير بسيارى پيدا كرد و جاى خود را به موسيقى تركيبى داد و استفاده از صداها و تاثيرهاى مختلف صدا هم دستخوش تغيير شدند به طورى كه ديگر از حركت واقعى پيروى نمى كردند بلكه جزيى از محتوا شده و تصوير را مى آراستند و راه حل هاى گرافيكى جايگزين صحبت مى شدند و فيگور با رها كردن خود از فرم مى توانست به تنهايى وارد عمل شده و زمينه هايى را كه منجر به سمبل ها و نشانه ها مى شدند به وجود مى آوردند و اينها باعث پيدايش زيبايى شناسى فوق العاده و مدرن و آوانگاردى در فيلم هاى انيميشن هنرمندان مكتب زاگرب به ويژه در آثار ووكوتيچ و ميميكا و كريستل و ... شد.

بسيارى از انيماتورهاى مشهور به ويژه آنهايى كه در اواسط دهه ۱۹۶۰ ميلادى به مكتب زاگرب پيوستند كار خود را از پايين ترين پله نردبان حرفه انيميشن آغاز نمودند و به تدريج موفق به دستيابى به مدارج بالاتر شدند كه به ترتيب طراح شخصيت، انيماتور و حتى كارگردان شدند. بسيارى از انيماتورهاى آزاد براى تامين زندگى شان مجبور بودند بينابين كار براى فيلم خودشان و همكارانشان از پروژه خود به پروژه ديگران روى آورند كه نتيجه مستقيم اين رويه ايجاد روابط نزديك بين مولفين و انيماتورها و كارگردان ها بود، زيرا آنها با يكديگر همكارى مى كردند و گاه فيلمنامه مى نوشتند و گاه كارگردانى مى كردند و گاه حتى به عنوان انيماتور ساده يا كارگردان هنرى در فيلم هاى همكارانشان كار مى كردند و در نتيجه تبادل عقيده و تجربه مى كردند و بر يكديگر تاثير مستقيم مى گذاشتند. بسيارى از انيماتورها، علاوه بر انيميشن به تصويرگرى پوستر و كاريكاتور و كميك استريپ و غيره مشغول بودند و كارهاى خارج از استوديوى زاگرب ايشان باعث تماس شان با ساير وسايل ارتباط جمعى و گرايش هاى واقعى رشته هاى ديگر هنرى از جمله گرافيك و هنرهاى بصرى روز و موسيقى مدرن و تحقيق بر روى صدا مى شد و اين تجربيات در تكميل هنر انيميشن مكتب زاگرب به ثمر مى نشست. در اواخر دهه ۱۹۶۰ ميلادى مكتب زاگرب دچار بحران كوتاهى شد كه پس از ترك «ووكوتيچ» و «ميميكا» از استوديوى زاگرب و رويكرد آنها به سوى توليد فيلم هاى سينمايى و زنده و مهاجرت «كريستل» به آلمان و رفتن «كاستلاك» به سوى كارهاى تبليغاتى و... استوديوى زاگرب تقريباً بدون نفر ماند و تخليه شد. در دهه ۱۹۷۰ ميلادى استوديوى زاگرب به كار خود ادامه داد اما در دهه ۱۹۸۰ مكتب زاگرب اهميتش را از دست داد و تنها نويسندگانى همچون «ماروشيچ» و «زيمونيچ» به كار خود ادامه دادند ولى اهميت اين مكتب به عنوان مركز بين المللى فيلم هاى انيميشن كاهش يافت. يكى از دلايل اصلى اين افول و ركود را مى توان جايگزين نكردن انيميشن كلاسيك با تكنيك هاى جديد دانست. در طول تاريخ استوديوى زاگرب تنها چند فيلم با تكنيك كولاژ ساخته شد و ساير فيلم ها به صورت كارتون كلاسيك كار شدند و در اين مكتب هيچ علاقه اى به فيلم عروسكى و اشكال ديگر مدل هاى انيميشن نشان داده نشد و امكانات روش زاگرب براساس طراحى دوبعدى و طنز پايه ريزى شده بود در صورتى كه قوى ترين رقباى زاگرب فيلم كه همان هيات ملى فيلم كانادا و CBA بودند به طور عمده در تكنيك هاى جديد سرمايه گذارى كردند. در ضمن كشورهاى ديگر هم فيلم هاى انيميشن موفقى ساختند كه مى توان از شوروى و انگليس و چكسلواكى و ژاپن نام برد و انيميشن كامپيوترى در آمريكا و ژاپن و اروپاى غربى به سرعت توسعه يافت.
در دهه ۱۹۹۰ ميلادى بحران جدى در استوديوى زاگرب به وجود آمد و پس از ۱۹۹۱ ميلادى كرواسى تازه استقلال يافته دچار آشوب اجتماعى و سياسى و اقتصادى گرديد كه در مورد تمام كشورهاى اروپاى شرقى كه در حال تغيير و تحول بودند نيز صادق بود و در پى آن جنگ در منطقه آغاز شد و ديگر اعتبار مالى براى ادامه توليد فيلم موجود نبود ولى تلاش هاى زيادى براى پايان دوران ركود انجام داده شد كه مى توان به حمايت مالى دولت جمهورى كرواسى و وزارت فرهنگ و شوراى شهر زاگرب كه مالكيت استوديو زاگرب فيلم را در اختيار دارد اشاره كرد كه اميدوارند نيروهاى جوان بتوانند باعث احياى فيلم هاى انيميشن زاگرب شوند و در اين راستا «ماروشيچ» در سال ۱۹۹۸ ميلادى رشته انيميشن را در آكادمى هنرهاى زيبا زاگرب بنيان نهاد و همگى سعى بر آن دارند تا اين سنت پنجاه ساله را زنده نگه دارند...!
انيميشن يك رسانه قدرتمند و تاثيرگذار است كه مى تواند به صورت استعارى، مشكلات و مسائل پيرامون بشر و جهان را بيان كند. انيميشن از آرزوى ديرين بشر براى جان بخشيدن به واقعيتى خارج از خود ناشى مى شود و حتى انسان غارنشين در جست وجوى راهى براى حركت دادن به طراحى هاى خود بوده است. انيميشن يعنى ايجاز و خلاصه گويى و در انيميشن مى توان با ساده ترين فكر (ايده) و ابزار (ماتريال)، آثارى خلق كرد كه مردم را به تفكر وامى دارد و با آنها ارتباط عميق برقرار مى كند.
انيميشن ايران از سال ۱۳۵۰ تحت تاثير مكتب هاى روشنفكرانه غربى و شرقى به ويژه مكتب هاى چكسلواكى، كانادا، لهستان و زاگرب و غيره شروع شده است و پس از انقلاب كه شاهد موفقيت هاى چشمگير سينماگران و كاريكاتوريست هاى ايرانى در سطح جهان بوديم، بنابراين گزافه نيست اگر نويد اين را بدهيم كه «انيميشن مكتب ايران» حرف هايى براى گفتن در سطح جهانى را دارد. انيميشن ايرانى كه فرزند خلف سينماى ايرانى و كاريكاتور ايرانى است، بنابراين مى توانيم شاهد رشد چشمگير انيميشن هاى ايرانى در آينده نزديك، چهارمين جشنواره بين المللى پويانمايى تهران و شايد دورتر باشيم.
در آخر پرسشى از مسئولان صداوسيماى جمهورى اسلامى ايران پيش مى آيد كه آيا زمان آن نرسيده است كه پس از ۵۰ يا ۶۰ سال سابقه ظهور و پيدايش مكاتب مهم انيميشن جهان تعدادى از مهمترين آثار بين المللى انيميشن در صداوسيما پخش شوند تا جوانان و پيرمردان اين سرزمين فرصت ديدن انيميشن هاى مهم و تاثيرگذار جهان را داشته باشند؟