عنوان گزارش مورد نظر که در یکی از همایش‌های وزارت آموزش ترکیه در شهر مذهبی قونیه مورد بحث قرار گرفته، «گرایش جوانان به سوی دئیسم» است که در آن ادعای جنجالی گرایش فزاینده جوانان مذهبی‌ترین مدارس ترکیه به دئیسم مطرح شده است. در این گزارش ادعا شده چون تفکرات سنتی مذهبی نمی‌تواند به پرسش‌های مختلف جوانان و به خصوص این که «چرا خداوند اجازه وقوع کارهای شرورانه در دنیا را می‌دهد»، پاسخ بگوید، برخی از محصلین مدارس مذهبی به سوی انکار دین رفته‌اند.

در این گزارش ادعا شده که البته این جوانان به جای این که به سوی آتئیسم یا خداناباوری بروند به سوی دئیسم یا دادارانگاری گرایش پیدا کرده‌اند که در آن باور به وجود خدا وجود دارد، ولی باور به یک مذهب وجود ندارد.

محتوای این گزارش، محافل مذهبی ترکیه را غافلگیر و عصبانی کرده است. دولت باغچه‌لی رهبر حزب مهم حرکت ملی که یکی از چهار حزب حاضر در پارلمان ترکیه است و پیش از آن از مخالفین اردوغان بوده و به تازگی با وی اتحاد کرده، به شدت به تهیه‌کنندگان این گزارش اعتراض کرده که «چرا جوانان ترکیه را به دئیسم متهم می‌کنید، در حالی که دئیسم فقط یک گام با خداناباوری فاصله دارد».

چند روز بعد، عالی‌ترین مرجع دینی ترکیه یعنی رئیس مدیریت امور دینی به جنجال دئیسم واکنش نشان داد و اظهار داشت، وقتی که معتقدان دئیسم به تبعات افکارشان در خصوص موضوع عدم باور به نبوت فکر کنند، هیچ کس در جامعه ترکیه چنین افکار منحرفی را نخواهد پذیرفت.

واقعیت ولی این است که موضوع دئیسم پیش از جنجال‌های اخیر در جامعه ترکیه مطرح بوده است. یکی از اولین روشنفکرانی که به این موضوع پرداخت، مصطفی اوزتورک از متفکران پیشرو الهیات دینی بود که نظراتش را در یک روزنامه منتشر می‌کند. وی یک سال پیش و در آوریل ۲۰۱۷ در مطلبی با عنوان «رد پای دئیسم»، مدعی شد، به ‌رغم تصور محافل مذهبی ترکیه که خیال می‌کنند در دوره‌ای طلایی به سر می‌برند، تغییری بنیادی در حال وقوع و از کنترل آنان خارج است و آن تغییر، بی‌تفاوتی و حتی فاصله گرفتن نسل جدید از جهان‌بینی اسلامی است. اوزتورک مدعی است که بیشتر مراجع مذهبی ترکیه، تفکراتی عقب‌مانده و افراطی دارند که سبب شده نسل جدید و به ویژه جوانان پرسشگر شهری به سوی سکولاریسم بروند.

از زمان انتشار این مقاله، کم‌رنگ شدن اسلام، موضوعی است که به شکل پیوسته در فضای عمومی مورد بحث قرار گرفته است. ماه گذشته در کنفرانسی، یک استاد دانشگاه مدنیت استانبول اظهار داشت، دانشجویانی دارد که به دلیل شرایط خانوادگی خود حجاب اسلامی دارند ولی خصوصی اعتراف می‌کنند که آتئیست شده‌اند. طی ماه‌های گذشته، مقالات زیادی در رسانه‌ها درباره «آفت دئیسم» منتشر و موضوع حتی در برنامه‌های تلویزیونی به بحث گذاشته شده است. با وجود این، هنوز آمار دقیقی در خصوص میزان شیوع دئیسم وجود ندارد؛ هرچند بر سر این که جامعه با چنین پدیده‌ای مواجه شده، ظاهرا اجماع وجود دارد.

مسأله جالب، پاسخ‌هایی است که برای سوال در خصوص چرایی اقبال جوانان به دئیسم مطرح می‌شود. پاسخ‌ها متنوع ولی واضحی که تا حد زیادی تحت تأثیر خاستگاه سیاسی پاسخ‌دهندگان است.

از نظر حامیان سرسخت دولت، ماجرای دئیسم، یکی دیگر از توطئه‌های متعددی است که قدرت‌های غربی علیه ملت پرافتخار ترکیه پخت و پز کرده‌اند. یوسف کاپلان نویسنده روزنامه ینی‌شفق از رسانه‌های حامی دولت، معتقد است که دئیسم برای فرزندان خانواده‌های مذهبی طراحی شده است، در حالی که فرزندان خانواده‌های سکولار دچار مشکل جدی‌تر یعنی آتئیسم هستند؛ بنابراین، از نظر کاپلان مشکل در فرهنگ لذت‌گرا، مادی‌گرا و تباهی است که از غرب وارد شده است. در نتیجه وی معتقد است که روند اسلامی کردن آموزش و رسانه‌ها باید با جدیت بیشتری پیگیری شود، وگرنه «امپریالیسم کشور را از داخل و به شکل ذهنی و عقیدتی اشغال خواهد کرد».

در مقابل، به ویژه مخالفان دولت مدعی هستند که دلیل واقعی تزلزل در گرایش به اسلام در ترکیه، فساد، استبداد، تنگ‌نظری، زورگویی و خشونتی است که به اسم اسلام در ترکیه حاکم شده است. البته برخی هواداران دولت هم همین نظر را دارند. کمال اوزتورک، یکی دیگر از نویسندگان روزنامه ینی شفق، اعتراف می‌کند، شیوع دئیسم را هر که تحولات جامعه را رصد می‌کند، مشاهده می‌کند. او معتقد است کسانی که مشکل را ناشی از توطئه خارجی می‌دانند اشتباه می‌کنند. از نظر وی، مشکل در فاصله عمیق میان ادعاها و رفتار مدعیان مذهب در ترکیه، و همچنین در واپس‌گرا بودن عقاید برخی از بزرگان مذهبی ریشه دارد.

یکی دیگر از تحلیلگران که نظر قابل تأملی دارد، عاکف بکی است که پیش از این هوادار دولت اردوغان بود، ولی اکنون به منتقد وی تبدیل شده است. او ریشه مشکل را در سوء استفاده بی‌پروا از اسلام برای پیشبرد اهداف سیاسی حزب حاکم می‌داند و مثال می‌زند، علی مراد آلاتپه از شهرداران یکی از مناطق استانبول که هم‌حزبی اردوغان است، اخیرا در یک سخنرانی اظهار داشته که «اگر ما در این منطقه شهر شکست بخوریم و آن را از دست بدهیم، بعدا قدس را هم از دست خواهیم داد، مکه را هم از دست خواهیم داد.» بنابراین، آنها مدعی هستند که حاکمیت حزب عدالت و توسعه نقش مهم و جبران ناشدنی در حفظ اسلام دارد.

مصطفی اکیول تحلیلگر ال‌مانیتور ضمن اعلام موافقت با استدلال عاکف بکی مدعی است که از سال ۲۰۱۵، گرایش بیشتر جامعه ترکیه به سوی سکولاریسم را پیش‌بینی کرده و در این باره مقاله نوشته است. از نظر وی، دئیسم فقط یک پرچم جدید برای معترضان به رفتار حزب اردوغان در سال‌های گذشته است و مسأله جدی‌تر از چیزی است که درباره آن سخن گفته می‌شود.