محمد خاتمی: تحجر و قشری گرايی به سکولاريسم منتهی می‌‏شود، ايلنا

- شريعت جايگزين عقل، اخلاق و عدالت نيست
- ‌‏جمهوريت و اسلاميت نبايد متعارض هم باشند

تهران- خبرگزاری کار ايران
چهارمين نشست تبيين مبانی اصلاحات در محل دايره‌‏المعارف اسلامی و با حضور رئيس و اعضای بنياد باران، فعالان سياسی، جمعی از روحانيون ،استادان، محققان، روشنفکران ،‌‏هنرمندان و روزنامه‌‏نگاران ‌‏برگزار شد.

به گزارش "ايلنا" به نقل از روابط عمومی بنياد باران، سيد محمد‌‏خاتمی پس از سه نشست قبلی که به مباحث مبانی نظری اصلاحات پرداخت در نشست چهارم با توجه به بعضی سؤالات، مباحثی پيرامون اصول موضوع اصلاحات در زمينه‌‏های حکومت دينی و دموکراسی را مطرح کرد.
خاتمی با اشاره به قرار‌‏گرفتن در آستانه ‌‏واقعه بی‌‏نظير عاشورا، از اين واقع به عنوان‌‏‌‏«معلم بزرگ انسانيت و پيشوای بزرگ اسلامی» ياد کرد و گفت: اين واقعه در جهت دفاع از خداپرستی، اخلاق، انسان و آزادی او و رهايی از بيداد ظلم و فساد بود و اميدوارم‌‏که خداوند به ما و بخصوص برای کسانی که دم از اصلاحات می‌‏زنند و آن را راه کم هزينه و پر فايده سير آدمی بسوی کمال می‌‏دانند، توفيق دهد که درس‌‏های لازم را از عاشورای حسينی بگيريم.
وی‌‏تصريح‌‏کرد:‌‏ امام حسين(ع) هم در ابتدا ماهيت، جهت و رويکرد اين حرکت را "اصلاح" در امت پيامبر را اين گونه اعلام کرد که"اريد الاصلاح فی امه جدی" و اميدوارم ما هم در مسيری که انتخاب کرده‌‏ايم، با بهره‌‏گيری از آموزه‌‏های عاشورا راه خود را بهتر بشناسيم و بنمايانيم.

رئيس بنياد باران با بيان اينکه‌‏"آنچه به عنوان اصول اصلاحات مطرح است، يکسری اصول موضوعه است"، افزود: اين اصول بدون آنکه وارد مسائل تئوريک و مبانی آن‌‏ شويم، بيان می‌‏شود و آنچه به نظر ما اصول اصلاحات است، اينها است.
وی ادامه داد:‌‏ اين اصول ناظر به جنبه عينی و حيات اجتماعی انسان است و راهی‌‏که معتقديم از ده‌‏ها سال پيش و بيش از يک قرن است که در‌‏ايران و بسياری از کشورهای اسلامی شروع شده است و اوج‌‏ها و مقاطع زيادی داشته است و انقلاب اسلامی هم از آن مقاطع بلند است.راهی که ملت ايران در جهت اعتلای زندگی فردی و جمعی و موقعيت و تاثيرگذاری در عرصه‌‏ حيات ملی، منطقه‌‏ای و جهانی می‌‏خواهد و بايد طی کند.
وی با يادآوری بحث‌‏های مطرح شده در سه جلسه قبلی گفت:‌‏ از تبار اصلاحات صحبت شد و اينکه اصلاحات يک حرکت ناگهانی در عرصه حيات اجتماعی نيست و راه درست هم همين است. اما از اين حرکت بايد اصول راهنما را استنباط و اتخاذ کرد و کوشيد آنچه در عمق خواست ملت بوده، به بخش خودآگاه و وجدان جامعه آورده شود تا حرکت را معنادار، آگاهانه‌‏تر و مطمئن‌‏تر‌‏کند.
رئيس‌‏موسسه گفت‌‏وگوی فرهنگ‌‏ها و تمدن‌‏ها همچنين تاکيد‌‏کردکه بحث‌‏های مطرح شده در سه جلسه قبل‌‏ اصول موضوعه نبود، بلکه پيش درآمد و باز‌‏کردن افق بود و در اين جلسه هم بعضی مطالب بطور بازتر مطرح می‌‏شود.
بسياری رويه‌‏ها و قانون‌‏های وضع شده غير از قانون اساسی، دچار مشکل است
خاتمی با اشاره به توضيحات خود در خصوص ليبرال دموکراسی ومردم‌‏سالاری به پاسخ به اين سوال پرداخت که ساختار نظام و ولايت فقيه می‌‏تواند با اين اصول سازگار باشد، يا خير.
وی‌‏گفت:‌‏ قبلاً اظهار داشتم که بعضی پرسش‌‏ها می‌‏تواند مربوط به اشکالات جاری‌‏ باشد که بسياری از آنها نيز ‌‏وارد است. به طور مثال ساز‌‏و‌‏کارهايی‌‏که در امر انتخابات و نيز انتخاب خبرگان است و يا اينکه با اين وضع نظارت مردم‌‏سالاری معنا پيدا می‌‏کند؟ آيا اگر نظارت تبديل به قيموميت شود، باز هم معنا و مفهومی که از مردمسالاری مراد می‌‏کنيم، تحقق پيدا می‌‏کند؟
خاتمی ادامه داد:‌‏ بسياری از اينها به رويه‌‏ها و احياناً قانون‌‏های وضع شده غير از‌‏قانون اساسی باز می‌‏گردد که فکر می‌‏کنم خيلی از آنها دارای اشکال است، ولی نه به نارسايی قانون اساسی برمی‌‏گردد و نه به اصولی که برای اصلاحات تعريف شد، لطمه می زند.
رئيس بنياد باران تصريح کرد: حتی در راهکارها و راهبردهايی که بايد اتخاذ شود، اصلاح آن جهات، برای نزديک شدن به آن خواست‌‏ها و تامين بهتر آنچه در قانون اساسی آمده است و مورد نياز جامعه بوده، بايد صورت‌‏گيرد که بحث ما در اينجا نيست و بايد کارگروه‌‏هايی تشکيل شود تا ابتدا، راهبردها و سپس در صورت نياز راهکارهايی برای کسانی که به نام اصلاحات در قدرت حضور پيدا می‌‏کنند و يا برای تبديل آن اصول به گفتمان در‌‏جامعه، صرف‌‏نظر از آنکه اصلاحات در قدرت باشد‌‏ يا نباشد، صورت بگيرد. اصلاحاتی‌‏هم که بايد در رويه‌‏ها و قوانين و ساز‌‏و‌‏کارها و ارتباطات بايد صورت گيرد، مراحل بعدی قضيه است.
اصلاحات در حوزه دين به معنای اصلاح برداشت‌‏ها از دين است
خاتمی با طرح اين سوال که آيا اصلاحات حوزه دين را هم شامل می‌‏شود، گفت:‌‏ اينکه دين اصلاح شود، به اين معنا نيست که پناه بر خدا دين خدا ناقص است و کمبود دارد و بشر بايد آن را اصلاح کند. دين خدا نقص ندارد که نياز به اصلاح داشته باشد.
وی تاکيد کرد: اينکه چگونه از دين برداشت می‌‏کنيم، مساله‌‏ای تاريخی است و بشر هم محدوديت‌‏های ذهنی و عينی دارد و با گذشت زمان و مکان می‌‏تواند برداشت‌‏های جديد‌‏تری بيايد و اينکه چگونه دين را بفهميم که پاسخ‌‏های عادلانه‌‏تر و عاقلانه‌‏تر به خواسته‌‏ها و نيازهای بشر بدهد يا در مقابل مکاتب رقيب که برای زندگی بشر راه حل‌‏هايی دارند، چگونه دين را بفهميم که راه‌‏حل آن برتر باشد و جامعه قانع‌‏تر باشد. اينها همه اموری است که کم و بيش هميشه بوده است و امروز بيشتر مورد نياز است.
حاکمان دائماً بايد مورد نقد قرار‌‏گيرند تا از حدی که شرع و قانون معين‌‏کرده، فرا‌‏تر نروند
رئيس‌‏جمهور سابق کشورمان همچنين با اشاره به اين سوال که آيا بايد مانند سيد جمال‌‏الدين اسدآبادی حاکمان را آگاه نمود و يا همانند حضرت امام(ره) مردم را روشن نمود، اظهار داشت: طبعاً اگر‌‏حاکمان ضدمردم باشند و برآمده از آنان نباشند، اصلاحات واقعی بايد درصدد تغيير‌‏حاکمان باشد. ولی اگر حاکمان مشروع و متکی بر‌‏خواست مردم باشند، هم مردم بايد حقوق خود را بشناسند و برای دفاع از‌‏ آن هزينه بپردازند و هم حاکمان دائماً بايد مورد نقد قرار گيرند تا از حدی‌‏که شرع و قانون معين کرده، فرا‌‏تر نروند.
وی با اشاره به اينکه با توجه به اين موضوع دو سوال عمده پيش می‌‏آيد، سئوال اول را در خصوص سازگاری ولايت فقيه با مردم سالاری و اين سؤال که در پيش‌‏نويس قانون اساسی که مورد تأييد امام(ره) هم بود، اصل ولايت‌‏فقيه وجود نداشت و بعداً اضافه شد و سوال دوم را اينکه با تجربه ۳۰ سال از پس پيروزی انقلاب اسلامی گمان نمی‌‏کنيد، سکولاريسم چاره باشد، عنوان کرد.
آنچه انقلاب انجام داد، در مسير خواست تاريخی مردم بود
خاتمی در پاسخ به اين سوال اظهار داشت: محوری‌‏ترين اصلی که در‌‏اينجا بيان شد، مردم‌‏سالاری بود که نياز جامعه است و می‌‏تواند سازگار با دين باشد. آنچه که انقلاب انجام داد، در مسير‌‏خواست تاريخی مردم بود.
رئيس بنياد باران توضيح داد: يعنی‌‏مردمی که از استبداد، وابستگی به اجانب و عقب‌‏ماندگی رنج می‌‏بردند و در عين‌‏حال ميانگين خواست مردم دينی بود. اين انقلاب متکی بر حضور مردم بود و تلاش داشت تا خواست تاريخی ملت، يعنی استقلال، آزادی، پيشرفت و عدالت را با هويت تاريخی‌‏اش هماهنگ کند و در نتيجه، در مقام سلب، رژيم سابق نفی شد و در مقام ايجاب، جمهوری اسلامی مطرح شد.
وی با اشاره به اينکه‌‏جمهوری اسلامی يک امر بديع بود که از يک طرف به جمهوری به عنوان يک اصل امروزی که پايه و مايه آن مردم هستند و قدرت در مقابل آنها مسؤول است، توجه داشت و از سوی ديگر اينکه معيارهای اسلامی بر جامعه و نظام مورد نظر حاکم باشد و طبعاً ديالکتيک ميان آنها برقرار است، افزود: يعنی‌‏جمهوريت بايد به گونه‌‏ای نباشد که معارض اسلام باشد و اسلام هم بگونه‌‏ای نباشد که تعارضی با معيارهای اساسی جمهوريت و مردم داشته باشد.
خاتمی‌‏از قانون اساسی مطرح شده به عنوان يک امتياز برای انقلاب اسلامی يادکرد و ادامه داد: بعد از به رای‌‏گذاشتن اصل نظام، بلافاصله خبرگان ملت برای تدوين قانون اساسی انتخاب شدند و در نهايت خود قانون هم به رای مردم گذاشته شد و کشور در کمتر از يک‌‏سال صاحب قانون اساسی شد.
رئيس جمهور سابق کشورمان افزود: اين مساله که با وجود دين و قرآن چرا به قانون اساسی نياز داريم، ديدگاه جديدی بود که متناسب با خواست و‌‏هويت ملت بود و انقلاب اسلامی آن را تائيد کرد و امام(ره) هم با شجاعت بيان کردند و اينکه چارچوب هم بايد مورد رضايت مردم باشد. نهادها و ارگان‌‏هايی هم‌‏که در اين قانون مشخص شده بود، بلافاصله برقرار شدند.
وی همچنين به مشخص شدن تکليف اولين دوره رياست جمهوری و قوه قضائيه در بهمن ۵۸، برگزاری انتخابات اولين دوره مجلس شورای اسلامی در اسفند‌ ‏آن سال و تشکيل مجلس در خرداد ۵۹ اشاره کرد و اظهار داشت: هيچ انقلابی را سراغ نداريد که اين روال و روش را داشته باشد و اين نظم براساس خواست ملت مستقر شد و چارچوب مشخص هم داشت و آن هم قانون اساسی به معنای امروزی آن بود که حق حاکميت مردم بر سرنوشتشان به رسميت شناخته شده بود.
در ‌‏پيش‌‏نويس قانون اساسی هم اصل ولايت فقيه وجود نداشت
رئيس بنياد باران به اشاره به متفاوت بودن برخی از اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران با قانون اساسی ساير‌‏کشورها، از اصل ولايت‌‏فقيه به عنوان يکی از اين تفاوت‌‏ها ياد کرد و يادآور شد: نظريه فقهی- کلامی امام(ره) در مورد ولايت‌‏فقيه کم و بيش روشن است. ايشان در سالهای ۴۶-۴۷ درس‌‏هايی را در اين زمينه داشتند که توجيه‌‏کننده حرکت‌‏هايی بود که از چند سال قبل به رهبری ايشان شروع شده بود و اين مسائل مطرح بود که آيا روحانيون می‌‏توانند در سياست دخالت‌‏کنند و آيا در عصر غيبت چيزی به نام حکومت مبتنی بر دين می‌‏تواند تحقق يابد؟
وی‌‏ افزود: امام خمينی(ره) می‌‏گفتند که می‌‏توان اين کار را انجام داد و پاسخی به گرايش‌‏های خاصی بود، که دين را جدا از سياست می‌‏دانست و اصلًا دخالت علما و روحانيون در‌‏سياست را ناروا می‌‏دانست و پيشنهاد بی‌‏تفاوتی نسبت به سرنوشت جامعه می‌‏کرد. ايشان در عمل هم بطور روشن، پيشنهاد جمهوری اسلامی را دادند.
رئيس دولت اصلاحات با بيان اينکه در آن‌‏پيش‌‏نويس قانون اساسی هم اصل ولايت فقيه وجود نداشت، اظهار داشت: قطعا تناقضی ميان جمهوريت و اسلاميتی که ايشان با ولايت فقيه می خواستند، نمی‌‏تواند وجود داشته باشد. يک فرد عادی اگر تفکراتش را بدرستی بيان کند، در‌‏آن‌‏تناقض وجود ندارد، چه برسد به فرد عالمی که در عرفان و حکمت و فلسفه و فقه جايگاه والايی داشت.
کسانی که می‌‏گويند اسلاميت با جمهوريت و ولايت فقيه سازگار نيست، با راه و رسم امام(ره) همراه نبودند
خاتمی‌‏تاکيد‌‏کرد: ‌‏چگونه می‌‏توان ‌‏گفت که ايشان نظريه‌‏ای دارند و اين نظريه با نظريه بنيادی ايشان در تناقض است؟ اگر تناقضی هم وجود دارد، يا بايد بگوييم که امام (ره) از نظريه شان برگشتند- که چنين نيست- و يا معقول اين است که بگوييم، تناقضی وجود ندارد. البته کسانی بودند و هستند که می‌‏گويند، اسلاميت با جمهوريت و بخصوص ولايت فقيه سازگاری ندارد و جالب است که وقتی بررسی می‌‏کنيم، می‌‏بينيم که آنها چندان با راه و رسم امام(ره) همراهی نداشتند و در دوران حيات ايشان هم در جامعه ميدان چندانی نداشتند، ولی بعد از رحلت ايشان ميدان دار شدند و به صراحت می‌‏گويند که امام(ره) به جمهوريت اعتقاد نداشتند.
رئيسه موسسه گفتگوی فرهنگ‌‏ها و تمدن‌‏ها با اشاره به اينکه امام ميزان را رای ملت می‌‏دانست، اين عقيده امام راحل را نشان‌‏دهنده اين دانست‌‏که‌‏ تناقضی ميان نظريه شان و اين مساله نمی‌‏ديدند.
وی همچنين گفت: در پيش‌‏نويس اوليه هم اصل ولايت فقيه نبود، اما بعدا در مجلس‌‏خبرگان، به عنوان يک اصل مطرح شد و مانند اصول ديگر دارای جايگاه ويژه است‌‏ و به عنوان يکی از‌‏ارکان نظم جامعه پذيرفته شده است و با ساز‌‏و‌‏کارهايی‌‏که در‌‏قانون اساسی‌‏تعريف شده است، با اصول مردم‌‏سالاری و حداقل‌‏های‌‏آن، ناسازگاری ندارد.
رئيس‌‏جمهور سابق‌‏کشورمان به انتخاب اين قدرت متمرکز توسط مردم و نيز مسووليت آن در مقابل نهادهای‌‏مردمی و همچنين ‌‏تعريف ‌‏شدن امکان جابجايی ‌‏آن قدرت‌‏توسط مردم اشاره کرد و ‌‏گفت:‌‏تمام ساز‌‏و‌‏کارهای آن مشخص شده است. البته اجرا شدن يا نشدن آن مساله ديگری است.
خيلی‌‏ها ۳۰ سال پيش هم به اين نتيجه رسيده بودند که دين امر فردی است
خاتمی در پاسخ به اين‌‏سئوال که پس از ۳۰ سال آيا سکولاريسم راه حل نيست، گفت:خيلی‌‏ها ۳۰ سال پيش هم به اين نتيجه رسيده بودند که دين امر فردی است و در حيات اجتماعی بايد متکی به دريافت‌‏ها و برداشت‌‏هايی بود‌‏که عقل انسان بدست می‌‏آورد.
رئيس بنياد باران افزود:"سکولار" که در فارسی به "عرفی" ترجمه شده است و "سکولاريسم" هم به "عرفی گرايی"، يعنی محور بودن عقل و عرف آگاه بشری در عرصه حيات اجتماعی او و در نتيجه دين را به حيات فردی بردن. اين سکولاريسم، اگر نگوييم که در ذات مدرنيته است، قطعا ملازم آن است.
وی تصريح کرد:نمی‌‏توانيم سکولاريسم را از حيات مدرن بشری جدا کنيم و يکی از مسائلی که با مدرنيته تحقق يافت و بسط پيدا کرد، همين مساله سکولاريسم است. اين مساله در غرب تحقق پيدا کرده است.
رئيس‌‏جمهور سابق کشورمان با بيان اينکه اگر نگاهی به تحولات رخ داده در غرب و نحوه حرکت آن از قرون وسطی به قرون جديد داشته باشيم، خيلی مسائل دستگير ما می‌‏شود، گفت:‌‏ اين مسير‌‏ ادامه پيدا‌‏کرد تا اينکه در قرن هجدهم اصول مدرنيته مشخص شد و غرب به اقتدار و غرور شگفت‌‏انگيزی رسيد. اين غرور بگونه‌‏ای بود که فکر‌‏کردند به راز و رمز يک زندگی برخوردار انسانی دست يافته‌‏اند؛ از جمله اينکه محور و مبنای مرجع شناخت حقايق انسانی- تکوينی و طبيعی- و تشخيص ساز‌‏و‌‏کارهای زندگی، عقل خود بنياد بشری است.
خاتمی همچنين توضيح داد: اين‌‏عقل، يعنی عقل خود انسان بدون نياز به چيزی خارج ازآن، از جمله وحی. انسان بايد بر اين عقل تکيه کند و از طريق‌‏آن زندگی خودش را راه ببرد و موضوع آن هم همين دنيا و وجه ملموس زندگی است و مراد از "برخورداری" هم زندگی‌‏در همين دنياست.
وی جريان ديگر را‌‏ رفرميسم و اصلاحات دينی پرتستانيسم که يک حرکت دينی‌‏ بود، خواند و افزود: اين جريان رويکردی را ايجاد کرد که مدرنيته را تقويت‌‏کرد، رفرميست‌‏ها برخلاف اسلاف آنها معتقد به نوعی‌‏گشايش متقابل انسان و اين جهان نسبت به يکديگر بودند و اصلا اين گشايش را يک امر الهی می‌‏دانستند و هرچه اين‌‏گشايش و گشودگی متقابل هم بيشتر شود، انسان را به سعادت نزديکتر می‌‏کند؛ بر خلاف ديدگاه ديگر که سعادت را فقط در جهان ديگر می‌‏دانست و زندگی اين دنيا را زندگی آلوده به حساب می‌‏آورد که بشر گرفتار آن شده است و بر اساس يک گناه ايجاد شده است که رهايی از آن، شرط رسيدن به سعادت است که نتيجه‌‏اش نوعی پست شمردن دنيا بود. در حالی که دنيای مدرن کاملا به زندگی اين جهان اهميت می‌‏دهد و اصلاحات دينی هم اين مساله را تقويت کرد.»
رئيس بنياد باران با بيان اينکه لائيسيته هم در همين جهت معنا پيدا می‌‏کند، تصريح کرد:«در اين ديدگاه، جهان ديگر هم يا نيست و يا اگر هست، تاثيری در زندگی اين جهان ندارد: انسان به خودش رها شده است و هيچ چيز جز خود انسان نبايد در اين زندگی دخالت کند. يا به تعبير اگزيستانسياليست‌‏ها انسان موجود خودآگاهی است که به عرصه هستی پرتاب شده است و به خاطر اين آزاد بودن و آگاه بودن و بعد پرتاب شدن، دچار "دلهره" می‌‏شود. به هر حال سکولاريسم در چنين دنيايی با اين شرايط پديد می‌‏آيد. البته دنيای غرب در اوج غرور اين حرف را زد.»
پايان تاريخ، بيان سطحی و ژورناليستی بينشی است
خاتمی همچنين گفت:«اينکه در پايان قرن بيستم، "پايان تاريخ" مطرح می‌‏شود، بيان سطحی و ژورناليستی بينشی است که عميق‌‏ترين وجه آن در قرون ۱۸ و ۱۹ در غرب وجود داشت و افراد بزرگی مانند "توين بی" و بخصوص سياستمداران به آن معقد بودند و آن اينکه بشر در غرب به کمال خودش رسيده و البته در اين تعبير ژورناليستی که نظريه پرداز آن از نظر خود برگشت، گفته شده که بشر در غرب به کمال خود رسيده است و غرب با ليبرال دموکراسی و اوج ليبرال دموکراسی هم در ايالات متحده است. بنابراين تاريخ ديگر هدف کمالی ندارد و پايان تاريخ است و همه دنيا بايد از آن پيروی کند، يا از صحنه محو شود.»
رئيسه موسسه گفتگوی فرهنگ‌‏ها و تمدن‌‏ها، ادامه داد:« اين تفکر در قرن هجدهم هم بود و از همين جاست که استعمار بوجود می‌‏آيد. در غرب، شرق شناسی و اسلام شناسی بوجود آمد، اما نه به عنوان چيزهای مهم، بلکه مانند کاوش در تپه‌‏های قديمی و آثار باستانی و به اين منظور که تمدن‌‏های غير غربی مانند مواد مرده‌‏ای هستند که دوران آنها گذشته و به اين دليل بايد صورت غربی پيدا کنند، بايد آنها را بشناسيم و به آنها صورت غربی بدهيم.»
وی تصريح کرد:«اين ديدگاه توجيه کننده استعمار است که غرب را پيشبرنده و متمدن کننده همه می‌‏داند. نگاه غرب به دنيا اينچنين بود. »
تسری سکولاريسم غربی به ديگر جوامع غلط است
در ادامه، سيد محمدخاتمی به بيان تاريخچه و نيز نقد و بررسی سکولاريسم پرداخت.
او با بيان اينکه«سکولاريسم در غرب بوجود آمد»، گفت:«يک تفاوت عمده ميان امور طبيعی و انسانی و اجتماعی وجود دارد و آن اين است که امور اجتماعی بشدت تاريخی‌‏اند و متناسب با شرايط اجتماعی و تاريخی که وجود دارند، هستند.»
رئيس‌‏جمهور سابق کشورمان با تفاوتی که اگوست کنت پيشوای پوزيتيويست‌‏ها (تحققی گرايان) است ميان علوم تجربی و اجتماعی تفاوتی قائل می‌‏شود و آن را دارای پيچيدگی بيشتر و کليت کمتر نسبت به علوم طبيعی می‌‏داند، تصريح کرد:« اگر سکولاريسم در غرب بوجود آمده است، متناسب با شرايط تاريخی و اجتماعی آنجاست و تسری آن به جوامعی که دارای اين شرايط نيستند، غلط است.»
رئيس بنياد باران افزود:«اينکه چيزی را که در جامعه‌‏ای با شرايط تاريخی خاص ميسر شده را بخواهيم در جايی ديگر ايجاد کنيم، ممکن نيست. يکی از مشکلات کسانی که می‌‏خواستند تناقض ميان سنت و مدرنيته را با هضم شدن در مدرنيته و نفی کامل سنت حل کنند و ناکام می‌‏مانند، همين مساله است. سکولاريسم در کدام جامعه و کدام شرايط پديد آمد؟ آيا در جامعه‌‏ای که ما هستيم، آن شرايط وجود دارد و اصلا قابل پياده شدن است؟»
وی مساله دوم را اين موضوع عنوان کرد که ما وقتی اين حرف را می‌‏زنيم که غرب دو قرن از قرن ۱۸ فاصله گرفته و با بحران‌‏های جدی رو به رو شده است و آثار بحرانش امروز مشخص شده است.
خاتمی افزود:«البته غرب دستاوردهای بسيار بزرگی هم داشته است. در خود آنجا هم نقدهای بسيار شالوده شکن نسبت به مدرنيته صورت گرفته است. علی رغم آنکه تصور می‌‏شد با کنار گذاشتن دين از صحنه اجتماعی، بشر می‌‏تواند به سعادت برسد، ولی خود غرب با بحران‌‏های اجتماعی بسيار مفصلی رو به رو شده است و نوعی گرايش بسوی معنويت و دين هم در انجا پيدا شده است. يعنی سکولاريسم پاسخگوی کامل خود غربی‌‏ها هم نبوده است.»
رئيس بنياد باران با تاکيد بر اينکه «اگرشرايطی که سکولاريسم در آن بوجود آمد، تحقق پيدا کند، چه بخواهيم و چه نخواهيم سکولاريسم تحقق پيدا می‌‏کند و بالعکس»، اظهار داشت:«اگر هم بخواهيم بصورت تحميلی آن را بوجود آوريم، منجر به مسائل ديگر می‌‏شود. مثلا در اتحاد جماهير شوروی که پس از ۷۰ سال فروپاشيد، اولين چيزی که در انسان‌‏ها بروز کرد، هويت دينی شان بود.»
وی افزود:«در همين ترکيه-البته سکولاريسم برخلاف آنچه در غرب بوده در کشورهايی مثل ترکيه و ايران زمان رضا شاه بود، دين ستيز بود در حالی که سکولاريسم به معنی دين ستيزی نيست بلکه به معنی عدم دخالت دين در عرصة حيات اجتماعی است- پس از ۶۰-۷۰ سال بروز هويت دينی، حتی بصورت افراطی آن بيشتر است.»
دين قرون وسطايی در برابر عقل و آزادی انسان بود
رئيس موسسه گفتگوی فرهنگ‌‏ها و تمدن‌‏ها با اشاره به «دينی» که در قرون وسطی وجود داشت، گفت:«در آن دين, توجه خيلی شديد به ظواهر بود و تلقی اينکه دين در برابر عقل و آزادی انسان است، کليسا مرجعيت انحصاری داشت. داوری درباره حقيقت، سعادت، زندگی و خوب و بد در دست او بود و عقل در مقابل نهاد دين مطرود به حساب می آمد و توجه عمده دين هم به ظواهر بود. بشر نتوانست اين را تحمل کند و انفجاری در غرب رخ داد که خشم ناشی از آن بجای آنکه به آن سمت شيوه های غلط به نام دين باشد، تا حدود زيادی به آن اصول و معيارهايی سرايت کرد که سيستم قرون وسطی می گفت، من نه تنها وابسته به آن هستم، بلکه تنها بيانگر و متولی آن هستم.»
دين در شريعت خلاصه نمی‌‏شود و شريعت جايگزين عقل، اخلاق و عدالت نيست
وی تصريح کرد:«اگر ما دين را در شريعت خلاصه کنيم و شريعت را در ظواهر خلاصه کنيم و چنان تلقی کنيم که دين در مقابل عقل آدمی است يا با دين، انسان از عقل بی نياز می شود و يا انسان و خدا در مقابل همديگرند و انسان آزاد و متفکر جای خدا را تنگ می‌‏کند، بنابراين انسان نبايد آزاد و متفکر باشد تا دين حاکم باشد، در اين صورت مطمئن باشيد که سکولاريسم خواهد آمد.»
خاتمی تاکيد کرد:«دين را بايد به گونه‌‏ای تعريف کنيم که نه تنها عقل با دين ناسازگار نيست، بلکه اصلا دين را بايد با عقل فهميد، خداوند رقيب انسان نيست و بلکه او را آزاد آفريده و او از آن جهت که انسان است دارای کرامت و حقوقی است. دين در شريعت خلاصه نمی شود و شريعت جايگزين عقل، اخلاق و عدالت نيست. نه تنها سکولاريسم جائی خواهد داشت بلکه دين می تواند زندگی را لطيف تر، مطلوب تر و برخوردار تر کند.»
تحجر و قشری گرايی منتهی به سکولاريسم می‌‏شود
وی افزود:«اگر بجای دين، تحجر و قشری گری حاکم باشد که امام (ره) هم بسيار به آن حمله می کردند و انسان در برابر خدا قرار بگيرد، چون خدا حاکم است، انسان آزاد عاقل نبايد وجود داشته باشد و اينکه نيازی به عقل نداريم، سکولاريسم خود به خود خواهد آمد.»
خاتمی با بيان اينکه «اگر دينی گفت که جهان بزرگتر از ماده است و جهان مادی و غير مادی را بايد از طريق عقل شناخت - در عين حال که معتقد باشيم دريافتهای ما مطلق نيست- همين دين را هم بايد با کمک عقل شناخت»، افزود:«کسی نبايد بگويد، دريافتهای من از دين مطلق است و کسی حق چون و چرا ندارد.»
رئيس بنياد باران ادامه داد:«استاد مطهری هم بحثی را دارند که عدالت در سلسله احکام اسلامی است و اگر در ظواهر چيزی بود که با معيارهای عدالت سازگار نباشد، آن شرعی نيست. اگر چنين برداشتی داشته باشيم و اين نظر را به اخلاق و کرامت انسان هم سرايت دهيم و همه اينها را در سلسله علمی لحاظ کنيم عقل و آزادی تعطيل نمی‌‏شود و انسان از حقوقی که دارد محروم نمی شود ، اصلا جايی برای سکولاريسم نمی‌‏ماند.»
دين می‌‏تواند آزادی را تلطيف کند
رئيس‌‏جمهور سابق کشورمان همچنين گفت:«اين ديدگاه نقص هايی که در دنيای غرب وجود دارد و بحران های ايجاد شده در آن را می تواند حل کند. دين می تواند آزادی را تلطيف کند، همچنانکه آزادی می تواند برداشتهای دينی را پويا کند. اين يک ديالکتيک است که ميان اين دو وجود دارد. در فضای نقد می توانيم برداشتهای خودمان از دين را مورد بازبينی قرار دهيم و با توجه به تحولاتی که پيش می آيد آنها را نو کنيم. اگر دين در کنار ازادی قرار گيرد، آزادی را از خشونت بيرون می آورد و لطيف می‌‏کند.»
بزرگترين عامل پيدايش سکولاريسم در يک جامعه، حاکميت تحجر بر آن است
سيد محمد خاتمی خاطر نشان کرد:«اصلاحات می‌‏خواهد شرايطی را که باعث استقرار سکولاريسم می‌‏شود- با توجه به زيان‌‏های آن- بوجود نيايد و بنده می‌‏گويم، بزرگترين عامل پيدايش سکولاريسم در يک جامعه، حاکميت تحجر بر آن است و به همين دليل ما با تحجر و قشری گرايی مخالف هستيم و به همين دليل می گويم اصلاحات بايد در عرصه دين هم حضور داشته باشد، البته با معيارها و موازينی که وجود دارد و جنبه علمی و روش مندی حرکت فکری اصلاح بايد حفظ شود.»
گفتنی است، در پايان سخنان خاتمی تعدادی از حضار به طرح سوالات خود پرداختند که رئيس بنياد باران نيز به اين سئوال ها پاسخ داد، متن پرسش و پاسخ‌‏های انجام شده به زودی توسط روابط عمومی بنياد باران منتشر می‌‏شود.