سپاه پاسداران در عصر پساخامنه ای٬ سعید قاسمی نژاد

ظرف سه دهه اخیر سپاه پاسداران روزوبروز قدرتمند تر شده است. سپا پاسداران، قرارگاه فرزندان انقلابی آیت الله خمینی، بیشتر به عنوان یک نیروی امنیتی و گروه ضربت برای مقابله با کودتای ارتش شاهنشاهی بنیان نهاده شد و برای مقابله با مخالفین مسلح و غیرمسلح روحانیت تقویت شد.

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

ویژه خبرنامه گویا

ساختار قدرت در ایران پیچیده است؛ همه به این نکته معترفند. ساختار قدرت در ایران به فرش ریزبافتی می ماند که هر قدرمحقق در آن ریزتر شود نکات نادیده بیشتری بر او آشکار می شود و همزمان اما پیچیدگیهای بیشتری نیز رخ می نماید. شبکه ای درهم پیچیده از روابط فامیلی، معاملات اقتصادی، حلقه های دوستی و تحصیلی، کینه ها و رقابتهای شخصی، خصومتهای ایدئولوژیک، نزدیکیهای جغرافیایی و رقابتهای قومی و منطقه ای میان افراد و نهادهای بازیگر درک آنچه در درون خیمه قدرت می گذرد را سخت و دشوار می کند.

این پیچیدگی در اشل میکروسکوپیک استعداد آن را دارد که چنان ما را مغروق خود بسازد که از سادگی ساختار در اشل ماکروسکوپیک غافل شویم. اگر چشمانمان را از روی میکروسکوپ برداشته و از دور به ساختار بنگریم آنچه می بینیم بسیار ساده است. جمهوری اسلامی خیمه ای است که عمود آن ولایت فقیه است. ولایت فقیه آن رکنی است که تمامی خیمه بر روی آن سوار است. ولی فقیه آن شخصی است که دیگران را وا می دارد براست راست و به چپ چپ شوند. به ید بیضای ولی فقیه است که راستها چپ می شوند و چپها راست.

جمهوری ولایت فقیه حکومتی است بسان خیمه، عمود خیمه نهاد ولایت فقیه است و متجلی در ولی فقیه؛ تمامی منابع قدرت و ثروت تا آنجا که ممکن است می باید نر نزدیکترین شعاع حول ولی فقیه متمرکز شود. این مفهوم بنیادین است که ولی فقیه را مدافع اقتدارگرایی سیاسی، تمرکزگرایی اداری و دولت گرایی اقتصادی (مقصود از دولت قوه مجریه نیست) می کند. بالتبع آنان که در حلقه نزدیک به "ولی فقیه" جا می گیرند نیز مدافع این سه اصل می شوند. رمز راست شدن چپها و چپ شدن راستها با تغییر ولی فقیه نیز در همین است. هر چه فاصله از عمود خیمه بیشتر شود افراد گرایشهای گریز از مرکز بیشتری پیدا می کنند و توفیق اجباری "آزادیخواه" شدن را پیدا می کنند و بالعکس.

بخش مهمی از سیاست در ایران را می توان با بررسی رابطه نیروهای سیاسی با ولی فقیه پیشین، ولی فقیه کنونی و ولی فقیه بعدی توضیح داد. رابطه با ولی فقیه پیشین توضیح می دهد بازیگران تا چه حد از منابع قدرت و ثروت برخوردار بوده اند. رابطه با ولی فقیه کنونی هم معین می کند افراد چقدر به دست می آورند و در ترکیب با رابطه با ولی فقیه پیشین نشان می دهد که افراد تا چه حد از دست داده اند. رابطه با ولی فقیه بعدی پتانسیل سود و زیاد افراد در آینده را معین می کند. بدین معنا عمل سیاسی در زمان حال معطوف به دو مسئله است نزدیک شدن به و دور شدن از ولی فقیه کنونی و اثرگذاری بر تعیین ولی فقیه بعدی. ترکیب ناساز جمهوری ولایت فقیه عامل قدرتمند دیگری را نیز وارد این معادله می کند که نگارنده در اینجا آگاهانه آن را نادیده می گیرد تا بتواند در گام اول مدل را در ساده ترین حالت خود بنا کند: آن عامل "توده محذوفان" هستند کسانی که در درون خیمه قدرت نیستند اما هم از خیمه قدرت تاثیر می پذیرند و هم بر خیمه قدرت تاثیر می گذارند.

ظرف سه دهه اخیر سپاه پاسداران روزوبروز قدرتمند تر شده است. سپا پاسداران، قرارگاه فرزندان انقلابی آیت الله خمینی، بیشتر به عنوان یک نیروی امنیتی و گروه ضربت برای مقابله با کودتای ارتش شاهنشاهی بنیان نهاده شد و برای مقابله با مخالفین مسلح و غیرمسلح روحانیت تقویت شد.سپاه در پایان دهه شصت نه تنها به یک نیروی مسلح کلاسیک بدل شد بلکه به قدرت قاهره نظامی کشور تبدیل شد؛ در پایان دهه هفتاد عرصه اطلاعات و امنیت را کاملا از وزارت اطلاعات در اختیار دولت ربود، و در پایان دهه هشتاد عرصه اقتصاد کشور را در ید اختیار خود گرفت. سپاه پاسداران قدرت گرفتن خود را بیش از هر چیز مدیون نداشته های آیت الله خامنه ای است. آیت الله خمینی بر روی سه پایه دستگاه سرکوبی متشکل از نهادهای سرکوب متعدد، مشروعیتش به عنوان رهبر انقلاب، و مشروعیتش به عنوان یک مرجع تقلید نشسته بود. آیت الله خامنه ای اما در نبود مشروعیت مذهبی سنتی و رهبری انقلابی همچون مرتاضان هندی بر روی یک چوب ایستاده است: دستگاه سرکوبی که هر روز بیشتر و بیشتر به سپاه پاسداران محدود شده است.
فرماندهان کنونی سپاه خود برکشیدگان آیت الله خامنه ای هستند؛ آنها دیده اند که چگونه السابقون انقلاب یا خانه نشین شدند یا به تیر غیب گرفتار شدند و می دانند که در دوران ولی فقیه بعدی این سرنوشت آنان خواهد بود اگرنتوانند در انتخاب ولی فقیه بعدی نقشی موثر و حساب شده داشته باشند. در سوی مقابل سپاه ائتلافی به غایت گسترده شکل گرفته است. ائتلافی که یک سر آن به اصلاح طلبان می رسد و سر دیگر آن به محافظه کاران، سنگ بنای آن ائتلاف و ستون افراشته آن نیز اعتدال گرایان طرفدار رفسنجانی هستند. این ائتلاف گسترده ائتلاف ناچاران است. ائتلاف همه آنان که سپاه خود را از آنان بی نیاز می بیند، همه آنانی که در درون خیمه قدرت هستند اما نه تنها سهمشان از ثروت و قدرت بدان حدی نیست که انتظار دارند بلکه در قدرت گرفتن روزافزون سپاه پاسداران حذف تمام و کمال خود را نه فقط در عصر پساخامنه ای بلکه در همین آینده نزدیک می بینند. از همین روست که نبرد بر سر جانشینی مدتهاست که شروع شده است.

بخش مهمی از فعل و انفعالات کنونی بخصوص نبرد بیش از پیش عیان شونده ائتلاف حامی روحانی و امنیتیهای پشتیبان او با سپاه پاسداران را باید در پرتو همین نزاع بر سر جانشینی تفسیر کرد. فرماندهان کنونی سپاه پاسداران برای عصر پسا خامنه ای سه گزینه پیش رو دارند:

گزینه اول بی طرفی در فرایند انتخاب جانشین و بسنده کردن به فراهم آوردن ثبات و امنیت در دوران خلا قدرت است. فرماندهان کنونی سپاه پاسداران می بایست بسیار ساده باشند اگر در نهایت این گزینه را برگزینند. آنان که سالهاست وضو با خون گرفته اند بهتر از هر کس می دانند اگر به این مسیر بروند در نهایت می بازند و آنچه می بازند از مقامهایشان شروع می شود، به اموالشان خواهد رسید و به سرهایشان منتهی خواهد شد.

گزینه دوم دخالت فعالانه در فرایند انتخاب جانشین و به قدرت رساندن ولی فقیه مورد پسند خودشان است. به نظر می رسد بهترین انتخاب فرماندهان سپاه برای این گزینه می تواند مجتبی خامنه ای باشد. فرزند جاه طلب آیت الله که پیشاپیش اعلام اجتهاد کرده و درس خارج هم می دهد، تا صلاحیت مذهبیش از پدر تاجدارش در هنگام به قدرت رسیدن بیشتر باشد، همچون خود آیت الله سخت به مسائل نظامی و امنیتی علاقه مند است و بیت پدر را نیز می گرداند. فرماندهان کنونی سپاه و آیت الله خامنه ای در این سناریو به هم محتاجند: آیت الله برای اینکه فرزندش پس از او به قدرت برسد و فرماندهان سپاه برای اینکه بتوانند در زیر سایه خامنه ای و تحت حمایت فرزندش جایگاه خود را مستحکمتر کنند.

گزینه سوم آن است که سپاه پاسداران بخواهد از عدم محبوبیت روحانیون استفاده کند، در هیئت نجات بخش کشور از چنگال روحانیت کل بازی را به هم بزند و مستقیما اداره کشور را به دست بگیرد. در شرایطی خاص سپاه پاسداران توانایی و انگیزه لازم برای این کار را دارا هست اما از نقطه کنونی که ما در آن ایستاده ایم چنین گزینه ای برای سپاه پاسداران هم پرهزینه است، هم پرخطر و هم امکان شکست فراوانی دارد.

نزاع بر سر جانشینی هم اکنون مهمترین نزاعی است که در درون ساخت قدرت در ایران در جریان است؛ نبرد بر سر عبای ولایت هم نبردی خونین خواهد بود و هم سرنوشت آینده ایران را معین خواهد کرد. یک پرسش اساسی این است که نقش "مردم" در این میانه چه باید باشد، چه می تواند باشد و چه خواهد بود؟

سعيد قاسمی‌نژاد دانشجوی دکترای فايننس در سيتی يونيورسيتی نيويورک و از بنيانگذاران دانشجويان و دانش آموختگان ليبرال ايران است.