آشتی‌جویی خاتمی، قهرورزی رهبرجمهوری اسلامی

مرتضی کاظمیان - رادیو فردا

پنج روز بعداز جراحی پر سر و صدای رهبرجمهوری اسلامی، و درشرایطی که هسته اصلی قدرت به شکل محسوسی در پی بهره‌برداری تبلیغاتی حداکثری از رویداد است، نامهٔ محمدخاتمی به شخص اول نظام، به‌مثابهٔ نقطه‌عطفی درسلسله اخبار ماجرا مطرح شد.

فهرستی مطول، ازعالی‌ترین مقام‌های حکومتی گرفته تا مدیران ارشد نظام و مبلغان و شریکان و همراهان آن، در روزهای اخیر به دیدار رهبرجمهوری اسلامی رفته، و«مجوز» عرض ارادت و بیعت یافته‌اند. دراین فهرست دامنه‌دار، جای خالی اصلاح‌طلبان به‌گونه‌ای مشهود، خودنمایی کرده‌است.

بجز معدودی اصلاح‌طلبان همراه دولت روحانی، و محمدرضا عارف، کسی از جمع اصلاح‌طلبان«امکان» دیدار با شخص اول نظام را نیافت،«امکان نیافتند»، چون به نظر می‌رسد دربخش مهمی ازآنان، این تمایل وجود داشته و دارد که به دیدار رهبری بروند واز تعمیق کدورت وآزردگی‌ها بکاهند؛ اما شخص آیت‌الله خامنه‌ای چنین امکان و مجالی را فراهم نکرده‌است.

اینک، پیام تأمل‌برانگیز«مجمع روحانیون مبارز» به رهبری که«عالیقدر»خطاب شده و«دوام عمرشریف»‌اش ازخدا مسألت، منتشرشده است؛ نامه‌ای با امضای دبیرمجمع، خاتمی. این پیغام مهم، بارزترین مراتب احترام وارادتِ بخش مهمی ازاصلاح‌طلبان به شخص اول نظام درپنج سال گذشته است؛ مکتوب معنادار کسانی که به تعبیر رهبرجمهوری اسلامی نزدیک به«فتنه» بوده‌اند.

از امروز، اصلاح‌طلبان منتظر واکنش آیت‌الله خامنه‌ای هستند؛ رهبری که ابایی ندارد درایام نقاهت، روی تخت بیمارستان با«کیهان» شریعتمداری عکس بگیرد. کیهانی که تندترین تعابیر و اتهام‌ها را درچندسال اخیر، نثارخاتمی و موسوی خوئینی‌ها و دیگر اصلاح‌طلبان هم‌دل با موسوی و کروبی کرده‌است.

آیا رهبر فراموش می‌کند؟

قهر رهبری با اصلاح‌طلبان و شخص خاتمی، از فردای انتخابات ۱۳۸۸ آغاز شد. وقتی موسوی و کروبی و همراهان، به نظر و ارزیابی نفراول جمهوری اسلامی تمکین نکردند و نتیجهٔ انتخابات را متأثراز تقلب معنادار دانستند، واکنش ولایت مطلقه فقیه قابل پیش‌بینی بود. به میزانی که خشونت و سرکوب علیه شهروندان معترض به نتایج انتخابات واعضای ستادهای موسوی و کروبی و کنش‌گران سیاسی و دانشجویی و مطبوعاتی تشدید شد، و به همان اندازه که خاتمی درکنار سبزها ایستاد، فاصلهٔ بیت رهبری با وی افزایش یافت.

خاتمی در نخستین موضع‌گیری خود دربارهٔ نتایج انتخابات ۸۸ تاکید کرد که«اعتماد عمومی» مخدوش شده‌است. وی اعتراض مردم«با روش‌های مسالمت‌آمیز» را«حق» آنان دانست. او هم‌چنین درجمع میلیونی و اعتراضی سبزها در۲۵ خرداد ۸۸ با تأیید«تداوم حضور مدنی وآرام و متین واعتراض منطقی» معترضان، تاکید کرد:«چنین جمعیتی درحقیقت اعتراضی روشن و صریح است به آن‌چه که به‌عنوان نتیجه انتخابات اعلام شده‌است.»

رئیس جمهوراسبق نظام درنامه‌ای به رئیس قوه قضائیهٔ منصوب رهبری، از«برخورد خشونت‌آمیز» انتقاد کرد و خواستار«آزادی دستگیرشدگان» شد.

او هم‌چنین پس از تظاهرات خونین ۳۰ خرداد که فردای نمازجمعهٔ مشهورآیت‌الله خامنه‌ای بعدازانتخابات صورت گرفت، ازحاکمیت به‌خاطر«مقابله نظامی» با اعتراضات صلح‌جویانه وآرام مردم انتقاد کرد. وی ضمن تاکید بر«حق مسلّم» شهروندان درابراز اعتراض، با اشاره‌ای غیرمستقیم به خطبه‌های نمازجمعه رهبرجمهوری اسلامی، انتساب«حرکت سالم» مردم به«بیگانگان» را«اعمال سیاست‌های نادرست» دانست که سبب«دورتر شدن مردم ازحکومت» می‌شود.

خاتمی دراظهارنظری تند حتی تاکید کرد:«اگراین فضای مسموم تبلیغاتی و امنیتی ادامه پیدا کند با توجه به آنچه انجام گرفت و یک‌طرفه اعلام شد باید بگوییم کودتای مخملین، علیه مردم و جمهوریت نظام صورت گرفته‌است.»

وی ازاین‌که«حرکت مترقی وآرام مردم به اغتشاش وانقلاب رنگی با منشاء بیگانه تعبیر می‌شود و چهره‌هایی که همگی سابقه‌ای روشن دارند هدف پروژه نخ‌نمای تواب‌سازی و گرفتن اعترافات بی‌اساس و نمایش‌های تلویزیونی قرار می‌گیرند و آن‌گاه دم از آشتی ملی و فضای آرام زده می‌شود» انتقاد کرده بود.

خاتمی هم‌چنین از وضع امنیتی و سرکوب وعمل‌کرد صداوسیمایی که زیرمجموعهٔ رهبری است، انتقاد کرده و گفته بود:«میلیون‌ها نفراز مردمی که صداوسیما مرتب ازحماسه آنان دم می‌زند به نشانه اعتراض و درحالی که تمام راه‌های قانونی به روی آنها بسته شده به صحنه آمده‌اند؛ ده‌ها نفر کشته شده‌اند و صدها نفر مورد ضرب وشتم قرار گرفته‌اند! کجاست صداوسیما که این‌ها را به جامعه نشان دهد؟»

او دراظهارنظر مهم دیگری«برگزاری همه‌پرسی» توسط«نهادهای بی‌طرف» را«تنها راه برون‌رفت نظام از بحران» ارزیابی کرده بود.

افزون براین‌ها، خاتمی در نقدی معنادار که یادآور ارزیابی مشهورآیت‌الله منتظری بود، گفته بود:«مسائل غیرقانونی وغیرشرعی که درجریان بازداشت‌های اخیر و سپس در زمان نگهداری زندانیان رخ داده نه تنها جمهوریت نظام را خدشه‌دار کرده، بلکه اسلامیت نظام را هم مورد تردید قرار داده‌است.»

رئیس‌جمهورپیشین ایران هم‌چنین درنامه‌ای سرگشاده که همراه با تعدادی از شخصیت‌های سیاسی خطاب به مراجع تقلید منتشرشد از«اشاعهٔ بی‌دادگری درنظام جمهوری اسلامی» انتقاد، و به «برخوردهای خشونت‌بار واستفاده از شیوه‌های بازجویی» که به گفته او«یادآور دوران سیاه ستم‌شاهی است»، اعتراض کرده بود.

خاتمی پس ازانتخابات پرمسئله و ابهام ۱۳۸۸ مکرر به دیدار خانوادهٔ جان‌باختگان رویدادهای پس ازانتخابات رفت؛ آنها را«شهید» خواند و تاکید کرد: «ایرانیان رشید هرگز از خواست‌های به‌حق خود دست بر نخواهند داشت.»

هرچند او در متن این داوری‌ها و سخنان همواره برحفظ «نظام» تاکید کرده واصل ولایت فقیه را«مورد قبول و احترام» خوانده بود، اما بعید به نظر می‌رسد این دست سخنان در برابر مجموعه گفتار و کردار سیاسی وی پس ازانتخابات، آیت‌الله خامنه‌ای و راست افراطی هم‌سو را راضی کرده باشد؛ و بیهوده نبود که از تابستان ۱۳۸۸ تا به امروز، خاتمی دیگر درهیچ مراسمی در بیت رهبری، مشاهده نشد.

اصرار بر اصلاحات در میانهٔ شکاف

چهرهٔ نخست اصلاح‌طلبی با وجود هم‌دلی با رهبران و زندانیان و فعالان جنبش سبز، کوشیده درمیانهٔ شکاف ملت و حکومت بایستد. یک‌سال پس از حبس‌خانگی رهبران جنبش‌سبز و درحالی‌که قهر سبزها با صندوق‌های رأی محسوس بود او درانتخابات مجلس ۱۳۹۰ مشارکت کرد. حضوری که موجب نقدها و گلایه‌های بسیاراز وی شد. خاتمی اما می‌کوشید از زاویهٔ سیاست‌ورزی خود، درهای گفت‌وگوی اصلاح‌طلبان با هسته اصلی قدرت را باز نگه دارد.

فعال شدن وی درانتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲ اما اوج فعالیت خاتمی درمتن سیاست‌هایی بود که موجب تثبیت وافزایش اقتدار نظام می‌شد. هرچند نتیجهٔ انتخابات(پیروزی روحانی) موجب خشنودی وی و اصلاح‌طلبان بود، اما هم‌زمان کاهش شکاف ملت و حکومت را نیز نشان می‌داد؛ شکافی که پس ازانتخابات ۱۳۸۸عمقی غریب یافته بود.

از فردای انتخابات ۱۳۹۲، خاتمی و اصلاح‌طلبان به انتظار پاسخ اثباتی و تعامل فعال رهبرجمهوری اسلامی و کانون مرکزی قدرت نشستند. فشارها علیه اصلاح‌طلبان اما دچار تغییر محسوس نشد. آیت‌الله خامنه‌ای پیشنهاد روحانی مبنی بر سفرخاتمی به آفریقای جنوبی برای شرکت در مراسم تشییع و تدفین پیکر نلسون ماندلا را رد کرد، و ممنوع‌الخروجی خاتمی ادامه یافت.

تضییقات و فشارها و تهدیدهای امنیتی علیه جبهه مشارکت و مجاهدین انقلاب، دوجمعیت سیاسی مهم اصلاح‌طلبان ادامه یافت، و هرجا دولت روحانی به یاران خاتمی نزدیک شد، از شخص رهبری تذکر شنید و از نهادهای مطیع وی، واکنش تند دید.

به‌عنوان جدیدترین شاهد برجسته، آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با دولت روحانی، تصریح کرد که«دولت و اعضای آن نباید اسیر جناح‌بندی‌ها شوند»؛ و تاکید نمود که«باید حتماً خطوط قرمز و خطوط فاصل رعایت شوند.» رأس هرم نظام سیاسی که از واکنش موسوی و کروبی و سبزها، هم‌چنان برآشفته مانده،«خطوط قرمز» را هم تدقیق کرد:«فتنه و فتنه‌گران، از مسائل مهم و از خطوط قرمز است که آقایان وزرا باید همان‌گونه که درجلسهٔ رأی اعتماد خود بر فاصله‌گذاری با آن تأکید کردند، هم‌چنان برآن پای‌بند باشند.»

آشتی مشروط به «عفوطلبی»

درحالی‌که حبس خانگی رهبران جنبش سبز از۱۳۰۰ روز فراتر رفته، آیت‌الله خامنه‌ای هیچ نشانه‌ای از نرمش برای گشایش فضای سیاسی نشان نمی‌دهد. برعکس ـ و چنان‌که علی مطهری گزارش می‌کند ـ او بر تداوم حصرغیرقانونی و مجازات بدون محاکمهٔ موسوی و کروبی و رهنورد، مصّر است.

مجموعه اظهارنظرهای مهم‌ترین تریبون‌های معرف و مبلغ و مروج مواضع رهبرجمهوری اسلامی(از دبیرشورای نگهبان گرفته تا رئیس و سخن‌گوی قوه قضائیه واز سپاه و بسیج تا کیهان و امام جمعه‌های پایتخت) در ماه‌های گذشته، دال بر لزوم«عفوطلبی» و«درخواست گذشت» و«خواهش بخشایش» از«نظام» و رأس هرم سیاسی آن، برای تغییر وضع رهبران و زندانیان و فعالان جنبش سبز، و نیز اصلاح‌طلبان هم‌دل با آنان است.

تا چنین چیزی رخ ندهد(درخواست عفو و طلب بخشش)، آتش‌بار توهین واتهام و تهدید و تحدید علیه اصلاح‌طلبان هم‌دل با موسوی و کروبی مستدام است.

خاتمی دریکی از اظهارنظرهای اخیرش بار دیگر از ضرورت«آشتی» گفته: «راه‌حل مشکلات کنونی میدان دادن به افرادی با زبان تند و حصر و محدود کردن نیروها نیست بلکه مصلحت نظام ما آشتی ملی است… عده‌ای به‌جای آشتی به حذف و کینه می‌اندیشند.» اما آیا نگاه و روی‌کرد سیاسی رهبرجمهوری اسلامی با تمامیت‌خواهان واجد تمایز محسوس است؟

یکی از مهم‌ترین تریبون‌ها و نمادهای آشتی‌ستیزی و گفت‌وگوگریزی،«کیهان» است. روزنامه‌ای که آیت‌الله خامنه‌ای با آن عکس یادگاری می‌گیرد و روی تخت بیمارستان، یکی از منابع خبری شخص اول نظام می‌شود.

با چنین وضعی(هم‌دلی رهبرجمهوری اسلامی با نگاه تمامیت‌طلبانه و صلح‌ستیز)، آیا نامهٔ مجمع روحانیون مبارز ـ با امضای خاتمی ـ موجب تغییر نگرش و روشی در کانون مرکزی قدرت خواهد شد؟ آن‌جا که به‌طور مکرر نشان داده رغبت و تمایلی به توسعه سیاسی و مشارکت ملی ندارد.

خاتمی و مجمع روحانیون مبارز اما با ارسال پیام مودت و ارادت برای آیت‌الله خامنه‌ای،«آزموده»‌ای را بار دیگر ـ و شاید برای ثبت در تاریخ و پیش وجدان خود ـ می‌آزمایند. کوششی برای تغییر وضع تدریجی کشوراز دل مصالحه. اقدامی که برای خاتمی و مجمع، بی‌هزینه نیست: رنجش بخش مهمی از سبزها. آن‌هایی که ترجیح می‌دهند خاتمی درمتن جامعه مدنی و کنارجنبش اجتماعی بایستد و تلاش برای آشتی را به کسانی چون هاشمی و ناطق نوری و حسن خمینی بسپارد.

برخلاف بسیاری دیگر از رویدادهای سیاسی، به نظر می‌رسد چشم‌انتظاری برای واکنش رهبرجمهوری اسلامی به پیام مجمع روحانیون مبارز با امضای خاتمی، چندان به درازا نینجامد. رهبری که منافع نظام مبتنی بر ولایت مطلقه فقیه را به منافع ملی ترجیح می‌دهد، دریک سالی که از برآمدن دولت«تدبیروامید» روحانی گذشته، فرصت‌های مهم و ارزشمندی را برای آشتی، سوزانده‌ است. رهبری که خود را پشت‌گرم به سلاح و سرکوب می‌داند و ضرورتی برای گشایش سیاسی قائل نیست، آیا واکنشی متفاوت به این پیام خواهد داشت؟