توافق وین؛ آنچه ایران به آن تن می‌دهد، آنچه به دست می‌آورد

دویچه وله - توافق هسته‌ای وین تحت عنوان برنامه جامع اقدام مشترک در ۱۵۹ صفحه تنظیم شده است. این توافق‌نامه شامل یک متن اصلی و پنج ضمیمه است. با این توافق در ازای محدودیت‌های کم‌سابقه، تحریم‌ها به تدریج برداشته می‌شوند.

پس از ۱۲ سال مناقشه بر سر فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی و در پی ۲۳ ماه مذاکره، سرانجام ایران و شش قدرت جهانی (آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و آلمان) ۲۳ تیرماه ۹۴/ ۱۴ ژوئیه به توافقی دست‌یافته‌اند که همه طرف‌ها آن را تاریخی خوانده‌اند.

مهم‌ترین دستاورد این توافق برای ایران برداشته شدن تحریم‌هایی است که اقتصاد این کشور را فلج کرده است. جمهوری اسلامی در مقابل محدودیت‌ها و نظارت‌هایی را پذیرفته که در مواردی تا ربع قرن دیگر پابرجا خواهند بود.

به شرط راستی‌آزمایی

در یک تفسیر بدبینانه می‌توان گفت که جمهوری اسلامی در برابر امتیازهای زیادی که داده هیچ چیز "دریافت" نمی‌کند؛ این کشور با توافق وین در بهترین حالت به حقوقی دست پیدا می‌کند که مانند اغلب کشورهای جهان زمانی از آن برخوردار و برای مدتی از آن‌ها محروم شده بود.

در حقیقت حکومت ایران پس از تنش‌های فراوان و مذاکرات طولانی به چیزهایی دست پیدا می‌کند که می‌توانست از دست نداده باشد. با این همه با مشکلاتی که جمهوری اسلامی با آن روبروست، با توافق وین "امتیازهایی" کسب کرده که می‌تواند به بهبود اوضاع اقتصادی و اجتماعی کشور منجر شود.

به همین علت جشن و شادمانی مردم پس از انتشار خبر توافق ایران و کشورهای ۱+۵ طبیعی و قابل درک است؛ گرچه می‌توان پرسید که اگر قرار به پذیرش این همه محدودیت بود چرا این اتفاق همان ۱۲ سال پیش یا دست‌کم پیش از تشدید تحریم‌ها رخ نداد؟

بر اساس این توافق، اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) "موجب لغو جامع کلیه تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد و همچنین تحریم‌های چندجانبه و ملی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران" خواهد شد.

نکته‌ای که رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای قبلا با آن مخالفت کرده بود و در توافق وین بارها بر آن تاکید شده، لغو تحریم‌ها پس از راستی‌آزمایی اجرای اقدام‌های توافق شده توسط ایران از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است.

تحریم‌های شورای امنیت و اروپا

مطابق برجام (در ترجمه‌ای از توافق که خبرگزاری مهر منتشر کرد) قرار است کشورهای ۱+۵ قطعنامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل ارائه کنند که پس از تصویب، به لغو مفاد همه قطعنامه‌های پیشین در ارتباط با فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی منجر شود.

اتحادیه اروپا نیز متعهد شده تمام تحریم‌ها و تدبیرهای محدودکننده‌ای را که در رابطه با فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی وضع کرده "همزمان با اجرای اقداماتِ توافق شده‏ی مرتبط با هسته‌ای توسط ایران، [...] که توسط آژانس راستی‌آزمایی شده باشد" لغو کند.

این تحریم‌ها طیف گسترده‌ای از محدودیت‌ها در حوزه‌هایی چون نقل و انتقالات مالی، خدمات بانکی و بیمه‌ای، واردات نفت و محصولات نفتی، و صادرات تجهیزات و تکنولوژی پیشرفته را شامل می‌شود.

سرمایه‌گذاری در حوزه نفت و گاز و پتروشیمی، صادرات فلزات خام و نیمه‌ساخته، و دسترسی به فرودگاه‌های اتحادیه اروپا برای هواپیماهای باری ایرانی، از دیگر موارد تحریم‌های اتحادیه اروپاست که قرار است لغو شوند.

اتحادیه اروپا همچنین تحریم اشخاص حقیقی و حقوقی و نهادهای ایرانی را بر می‌دارد. در متن توافق آمده که این کار "۸ سال پس از روز توافق برجام یا زمانی که آژانس به نتیجه‏‌گیری گسترده‏‌تر رسیده باشد که تمام مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح آمیز باقی می‌ماند" انجام خواهد شد.

توقف به جای لغو

در متن توافق‌نامه وین در مورد تحریم‌های ایالات متحده آمریکا به جای واژه "لغو" از "توقف" استفاده شده است. بر این مبنا آمریکا متعهد شده تلاش‌های خود را برای کاهش فروش نفت ایران و جلوگیری از "صادرات، فروش یا عرضه فراورده‌های نفتی تصفیه شده و فراورده‌های پتروشیمی به ایران" متوقف کند.

برداشته شدن تحریم‌های آمریکا الزاما شامل برداشته شدن تحریم‌های ایالتی و محلی نخواهد شد. این گونه تحریم‌ها برخلاف محدودیت‌های اعمال شده از سوی دولت آمریکا و اتحادیه اروپا چندان سخت و موثر نیستند.

در این زمینه ایالات متحده پذیرفته که "به طور فعال، مقامات در سطح ایالتی یا محلی را تشویق خواهد کرد که تغییرات در سیاست ایالات متحده منعکس شده در لغو تحریم‏‌های وفق این برجام را در نظر داشته و از اقداماتی که با این تغییر در سیاست همخوانی ندارد خودداری نمایند".

همچنین تحریم‌هایی که به دلیل نقض حقوق بشر یا حمایت از گروه‌های تروریستی علیه جمهوری اسلامی وضع شده شامل توافق وین نمی‌شوند و هم‌چنان ادامه خواهند داشت.

یکی از نکات مهم توافق وین بازگشت‌پذیر بودن تحریم‌هاست. چنان‌چه ایران به تعهدات خود عمل نکند محدودیت‌ها می‌تواند طی ۶۵ روز دوباره اعمال شود.

عقب‌نشینی‌های بی‌مانند ایران

جمهوری اسلامی برای به دست آوردن آنچه با تحریم از دست داده بود چه عقب‌نشینی‌هایی کرده است؟ تهران به نظارت‌هایی تن داده که تا کنون به این شدت و در مدتی چنین طولانی در مورد هیچ کشور مستقلی سابقه نداشته است. در آخر همین نوشته به بعضی نمونه‌ها اشاره می‌شود.

این‌که رئیس جمهور آمریکا، باراک اوباما در سخنرانی خود پس از اعلام توافق نهایی وین عنوان کرد این توافق نه بر مبنای اعتماد که بر اساس راستی‌آزمایی به دست آمده و مطابق آن بازرسی‌ها "هر جا و هر زمان" انجام می‌شود اغراق نیست.

در چارچوب مذاکرات هسته‌ای، علی اکبر صالحی، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی با یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر سر "نقشه راهی" به توافق رسیدند که یکی دیگر از خطوط قرمز مطرح شده از سوی خامنه‌ای را نقض می‌کند.

بر اساس این سند "ایران و آژانس توافق کردند که در مورد مسئله پارچین ترتیبی مجزا اتخاذ کنند". به عبارت دیگر ایران بر خلاف قبل، پذیرفته که درباره فعالیت‌های گذشته خود و آنچه "ابعاد احتمالا نظامی" این فعالیت‌ها عنوان شده با آژانس همکاری کند.

رهبر جمهوری اسلامی و مسئولان ارشد ایران پیشتر هر گونه بازدید و بازرسی از مراکز نظامی ایران از جمله تاسیسات پارچین را یکی از خطوط قرمز مذاکرات عنوان کرده بودند.

ممنوعیت ساخت موشک‌های بالستیک

جمهوری اسلامی همچنین پیشتر تاکید داشت که با هر گونه ایجاد محدودیت در برنامه‌های توسعه توان موشکی خود مخالف است.

در توافق وین و برنامه اقدام جامع مشترک، کار بر روی موشک‌های بالستیک و هر گونه موشکی که توانایی حمل کلاهک اتمی را داشته باشد برای جمهوری اسلامی ممنوع شده است.

برداشته شدن تحریم‌ها در روز اعلام دست یافتن به توافق انجام نخواهد شد بلکه به "روز اجرای" آن موکول شده است.

در برجام مراحل تفاهم میان ایران و ۱+۵ با نام‌های مختلف "روز نهایی شدن"، "روز توافق"، "روز اجرا" و "روز انتقالی" از هم تفکیک شده‌اند.

روز نهایی شدن ۲۳ تیرماه در وین بود و "روز توافق، نود روز پس از تایید این برجام توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد، یا تاریخ مقدمی که با رضایت متقابل اعضای برجام تعیین شود خواهد بود که در آن، این برجام و تعهدات مندرج این برجام از تاثیر برخوردار خواهند شد".

روز اجرا نیز زمانی است که "گزارش آژانس مبنی بر راستی‌آزمایی اجرای تدابیر مرتبط با هسته‌ای ایران" ارائه شده باشد و انتظار می‌رود این گزارش در میانه ماه دسامبر (اواخر آذرماه) منتشر شود.

محدودیت‌های همیشگی

برخی تحریم‌های آمریکا که برای جلوگیری از "دستیابی [ایران] به اقلام و خدمات مرتبط با هسته‌ای برای فعالیت‌های هسته‌ای مندرج در این برجام" وضع شده تا هشت سال دیگر برقرار خواهد ماند مگر این که آژانس پیش از آن ماهیت صرفا صلح‌آمیز تمام فعالیت‌های ایران را تضمین کند.

ایران برای دست‌یابی به توافق هسته‌ای علاوه بر اجرای پروتکل الحاقی که شامل بازدیدهای سرزده و نظارت دائم بازرسان آژانس می‌شود، به نظارت و محدودیت‌های زیادی در یک دوره طولانی تن داده است.

جمهوری اسلامی پذیرفته که " نظارت آژانس بر کنسانتره سنگ معدن اورانیوم تولیدی توسط ایران" تا ۲۵ سال و "نظارت و مراقبت در مورد روتورزها و بیلوزهای سانتریفیوژ" تا ۲۰ سال دیگر ادامه داشته باشد.

این اصطلاحات به مراحل مختلف فرآوری سنگ معدن اورانیوم و آماده سازی آن برای آغاز غنی‌سازی مربوط می‌شود.

ایران پذیرفته که به جز فعالیت‌هایی که با هدف تولید رادیوایزوتوپ‌های پزشکی و صنعتی انجام می‌دهد "به مدت ۱۵ سال وارد بازفرآوری یا ساخت تاسیسات قادر به بازفرآوری سوخت مصرفی، یا فعالیت‌های تحقیق و توسعه‏ بازفرآوری که منتج به ایجاد قابلیت بازفرآوری سوخت مصرفی شود، نگردیده و پس از این مدت نیز قصد چنین کاری را ندارد".

شعارها و عقب‌نشینی‌ها

راکتور آب سنگین اراک از دیگر مسائل مورد مناقشه میان ایران و ۱+۵ بود. در این تاسیسات می‌توان به پلوتونیومی دست یافت که در ساخت نوعی از بمب اتم به کار می‌رود.

جمهوری اسلامی تعهد کرده که این راکتور را به گونه‌ای بازطراحی و بازسازی کند که قابلیت تولید "پلوتونیوم در سطح تسلیحاتی" را نداشته باشد و تا ۱۵ سال هیچ راکتور آب سنگین دیگری نسازد.

همچنین ایران پذیرفته که دست‌کم تا ۱۵ سال فعالیت‌های مربوط به غنی‌سازی اورانیوم را "صرفا در تاسیسات غنی‏‌سازی نطنز" انجام دهد و سطح غنی‌سازی را تا سقف ۳ و ۷۶ دهم درصد نگه دارد.

بر اساس توافق وین، جمهوری اسلامی از حدود ۱۹ هزار سانتریفیوژی که دارد حداکثر ۵۰۶۰ دستگاه را در نطنز و ۱۰۴۴ دستگاه را در تاسیسات فردو نگه می‌دارد و باقی را زیر نظر آژانس انبار می‌کند.

برآورد می‌شود ایران در حال حاضر حدود ۹ هزار کیلو اورانیوم غنی‌شده در اختیار داشته باشد. با توافق وین این مقدار برای یک دوره زمانی طولانی باید به حداکثر ۳۰۰ کیلوگرم کاهش یابد.

در جریان مذاکرات فرسایشی هسته‌ای میان ایران و کشورهای ۱+۵ هر دو طرف مجبور به دادن امتیازهایی به طرف مقابل شده‌اند. پر و سر و صدا بودن شعارهای مسئولان جمهوری اسلامی، عقب‌نشینی‌های ایران را برجسته‌تر جلوه می‌دهد.