آیا جامعه ترکیه «جمهوری اسلامی ترکیه» را می‌پذیرد؟

بهرنگ زندی - رادیو زمانه

در حالی که تا سال ۲۰۰۰ گفته می‌شد نهاد دین و دولت در ترکیه از یکدیگر جدا هستند و مذهب از طریق دولت به جامعه تزریق نمی‌شود، اما در هزاره سوم نمی‌توان با اطمینان کامل در مورد سکولار بودن جامعه ترکیه نظر داد.

تغییر نظام آموزشی، گسترش مدارس مذهبی، اجباری کردن حجاب برای دختران در مدارس دینی، آموزش اجباری رسم‌الخط ترکی عثمانی، محدودیت در فروش مشروبات الکلی و نگرانی جامعه جهانی از محدود شدن آزادی بیان در ترکیه، چهره‌ای دیگر از جامعه ترکیه نمایش می‌دهد که متفاوت‌ از گذشته آن است.

مقصد اول بیش از ٣٠ میلیون گردشگر جهان چه تغییراتی را از نظر اجتماعی تجربه می‌کند؟ آیا جامعه ترکیه با اصلاحات حزب عدالت و توسعه در حوزه‌های مختلف همراه می‌شود؟
از آموزش سکولار تا آموزش اسلامی

احزاب اپوزیسیون و منتقدان دولت در ترکیه بر این باور هستند که حزب حاکم عدالت و توسعه در پی آن است که «یک دستور کار پنهان» را برای اسلامی کردن جامعه و دولت به اجرا گذارد.

این ادعا در حالی مطرح می‌شود که شرع اسلامی در تدوین قوانین مدنی و جزایی ترکیه دخالتی نداشته‌ است. قانون اساسی ترکیه بر اساس قانون مدنی سوییس، قانون جزای بریتانیا و قانون بازرگانی آلمان تدوین یافته و در آخرین تغییرات آن در سال ١۹۸٢، بر لزوم جدایی دین از نهاد دولت تاکید ویژه‌ای شده است.

نگاهی نزدیک‌تر به جامعه ترکیه اما مساله اسلامی شدن فضای جامعه را که از طرف منتقدان دولت طرح می‌شود، از یک ادعای ساده فراتر می‌برد.

بودجه وزارت دیانت در چند سال اخیر افزایش خیره‌کننده‌ای در ردیف بودجه‌های دولت داشته است. به گزارش روزنامه حریت، بودجه این وزارت‌خانه در سال ٢٠١٣، دو میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار بوده است.

تعداد مدرسه‌های مذهبی امام خطیب و آمار فارغ‌التحصیلان از این مدارس در ترکیه در حال افزایش است. روزنامه جمهوریت در گزارشی در مورد افزایش تعداد مدارس مذهبی امام خطیب در جولای سال ٢٠١۵ نوشت که تنها در مدت شش هفته، تعداد ٢۵ مدرسه امام خطیب در شهرهای ترکیه افتتاح شده است.

مدارس امام خطیب در دوران اصلاحات مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) برای آموزش خطیبان امام جمعه تاسیس شد. فعالیت این مدارس با سقوط دولت نجم‌الدین اربکان در سال ١۹۹۷ به شدت محدود شد، اما از سال ٢٠٠٣ محدودیت‌های قانونی از سر راه فعالیت این مدارس برداشته شد.

بر اساس آماری که وزارت آموزش ترکیه در ماه آوریل ٢٠١۵ منتشر کرد، در این سال، ٣۸۵ هزار دانش‌آموز در مدرسه‌های راهنمایی امام خطیب و ۵۴۶ هزار دانش‌آموز در دبیرستان‌های امام خطیب تحصیل کرده‌اند. به این ترتیب در سال ٢٠١۵ در مجموع نزدیک به یک میلیون دانش‌آموز در مدرسه‌های مذهبی ترکیه آموزش دیده‌اند و این در حالی است که این رقم در سال پیش از آن، ۶٠٠ هزار نفر بوده است.

لایحه جدید تغییر نظام آموزشی ترکیه که در ماه می سال ٢٠١٢ در پارلمان این کشور تصویب شد، آموزش اجباری را از هشت سال به ١٢ سال تغییر داد. بر اساس نظام آموزشی ترکیه در سال ١۹۹۷ همه دانش‌آموزان ترکیه می‌بایستی دوره هشت‌ ساله آموزش عمومی را در مدارس سکولار می‌گذراندند و تنها پس از گذراندن دوره هشت‌ ساله عمومی و از کلاس نهم (١۵ سالگی)، می‌توانستند وارد مدارس دینی «امام خطیب» شوند. اما در سیستم آموزشی جدید، دانش‌آموزان می‌توانند برای طفره رفتن از تحصیل در نظام رسمی سکولار در پایان سال چهارم ابتدایی مدرسه دولتی را ترک کرده و در ۱۱ سالگی وارد مدارس دینی شوند.
رشد اسلام‌گرایی در رسانه‌های ترکیه

تعداد روزنامه‌هایی که با گرایش بنیادگرایی اسلامی در ترکیه به صورت قانونی فعالیت می‌کنند رو به افزایش است. روزنامه «ینی اکیت» (قرارداد نو)، در سال ٢٠١٠ تاسیس شد و از گروه‌های اسلام‌گرایی مانند القاعده حمایت می‌کند. این روزنامه رابطه نزدیکی با شخص اردوغان دارد و از حامیان حزب عدالت و توسعه است. گرایش آن یهودی‌ستیزی، آتئیست‌ستیزی و دگرباش‌ستیزی است و روزانه در ۵۴ هزار نسخه منتشر می‌شود.

روزنامه‌های وحدت، میلاد و آسیای نو با گرایش بنیادگرایی اسلامی و روزنامه‌ شفق نو جزء آن دسته از روزنامه‌های اسلامی هستند که در ترکیه بیش‌ترین نفرت‌پراکنی را علیه اقلیت‌های مختلف اجتماعی دارند.

از دیگر سو تعداد شبکه‌های تلویزیونی اسلامی از تعداد دو شبکه در سال ١۹۹۴ به ١١ شبکه در سال ٢٠١۵ افزایش یافته است. کانال‌های تلویزیونی «آ-۹»، پیام، سمرقند، دوست، ایرماک، گل لاله، مهتاب، قدس و دیانت در پنج سال اخیر تاسیس شده‌اند.

از سال ٢٠٠٣ تا ٢٠١٣، هفت هزار و ۳۲۴ مسجد در ترکیه ساخته شده که کلنگ ساخت بیش از هزار مسجد تنها در استانبول زده شده است.
جامعه ترکیه چه می‌گوید؟

مردم ترکیه در چند سال اخیر در مقابل اسلامی شدن فضای جامعه واکنش‌های متفاوتی از خود نشان داده‌اند.

با بسته شدن مدرسه‌های زیر نظر فتح‌الله گولن در سال ٢٠١٣ و مقابله با طرفداران این مجتهد سنی ساکن آمریکا، به نظر می‌رسد حزب عدالت و توسعه در تلاش است اسلام مدنظر خودش را در ترکیه پیاده کند.

دریا کوجا، فعال دانشجویی و از معترضان گزی‌پارک معتقد است که دوره جدیدی در ترکیه آغاز شده که فضای ترکیه را به سمت اسلامی شدن می‌کشاند.

کوجا در مورد اسلامی شدن فضای جامعه ترکیه به رادیو زمانه می‌گوید: «تعداد زنان محجبه به شدت در حال افزایش است. در شهر فوق‌العاده اسلامی قونیه آزادی‌های فردی کاملا از بین رفته است. مردم این روزها نسبت به فرهنگ‌های دیگر و باورها، هویت‌ها و افکار متفاوت، تحمل روا نمی‌دارند.»

این فعال دانشجویی درباره چالش‌های پیش روی حقوق زنان در ترکیه می‌گوید: «تفکر اسلامی به روشنی حقوق زنان را مورد هدف قرار داده است. حزب عدالت و توسعه تلاش کرده که سقط جنین را ممنوع کند اما هنوز نتوانسته به هدف خود برسد. با این حال اگر زن مجردی بخواهد اقدام به سقط جنین کند از آنجایی که سقط جنین برای زنان بدون همسر مجاز نیست، نمی‌تواند به بیمارستان‌های دولتی مراجعه کند، زیرا آن‌ها خانواده آن زن را مطلع می‌کنند. آمار زن‌کشی در ترکیه ٢٠٠درصد افزایش داشته است. مجازاتی برای این نوع قتل از سوی دادگاه‌ها صادر نمی‌شود، زیرا زن به عنوان اغواکننده سبب و عامل وقوع قتل محسوب می‌شود. نوشیدن مشروبات الکلی محدود شده است. هر نوع اعتراضی در خیابان، رسانه‌های جمعی یا فضای مجازی و اینترنت تحت پیگرد قانونی قرار می‌گیرد. آن‌ها می‌خواهند ترکیه را به جمهوری اسلامی ترکیه تبدیل کنند.»

با تغییر نظام آموزشی ترکیه، اعتراض‌های مختلفی از طرف اتحادیه معلمان، جامعه علویان و احزاب چپ در ترکیه شکل گرفت. اعتراضاتی که منجر به‌ دستگیری چندین معترض در سال ٢٠١۴ شد. اما این اعتراض تمام جامعه ترکیه نبود. تعدادی از کارشناسان آموزشی و جامعه‌شناسان با تغییر نظام آموزشی در ترکیه موافق بودند. وزیر آموزش ترکیه هم علت گسترش مدارس امام خطیب را به خاطر تقاضای خانواده‌های محافظه‌کار و مذهبی برای گسترش این مدارس اعلام کرد.

کنعان جایر، استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه بیلگی استانبول، در مقاله‌ای با عنوان «در ترکیه مدارس مذهبی پایگاه خود را به دست می‌آورند»، در مورد مدارس امام خطیب می‌نویسد: «این مدارس می‌توانند تاثیرات مثبتی بگذارند و مذهب و مدرنیته را کنار هم قرار دهند.»

اما بخشی از مردم ترکیه با اجباری شدن آموزش کتاب‌های دینی و تدریس قرآن به فرزندان‌شان در مدارس دولتی مخالف هستند. استدلال آن‌ها این است که این‌ شیوه آموزشی، کودکان آن‌ها را به مسیر دیگری خواهد برد، چون بیش‌ترین وقت این کودکان در مدارس سپری می‌شود.

محمد، یک کارگر نانوایی در ترکیه است و روزی ١٢ ساعت با دستمزد ١۵٠٠ لیر در ماه کار می‌کند. او یک پسر و یک دختر دارد و نمی‌خواهد دخترش را به مدارس امام خطیب بفرستد. محمد در مورد اسلامی شدن فضای آموزشی مدارس می‌گوید: «من که نمی‌گویم مسلمان نیستم، اما در خانه‌ام مسلمانم، در عید قربان مسلمانم، نه در میخانه و خواندن ریاضی و فیزیک. من نمی‌خواهم دخترم محجبه شود و در مدرسه قرآن بخواند.»

بخشی از اپوزیسیون چپ ترکیه، بسته شدن روزنامه‌های منتقد توسط دولت و بازداشت کاربران توییتر در ترکیه را نتیجه اسلامی شدن فضای جامعه توسط حزب عدالت و توسعه می‌داند.

اولجان کمال، فعال سیاسی ساکن آنکاراست که در مورد افزایش تعداد روزنامه‌ها و رسانه‌های اسلامی به رادیو زمانه می‌گوید: «تلویزیون را که روشن می‌کنم، خطیب فلان مسجد آمده و موعظه می‌کند. ١٠ سال پیش در ترکیه از این خبرها نبود. سریال‌ها را جدیدا طوری می‌سازند که آدم بد داستان یک بی‌دین تبهکار است و آدم خوب هم نماز می‌خواند و موعظه می‌کند. این وضع قابل تحمل نیست.»

جیلان یگین‌سو، روزنامه‌‌نگار اهل ترکیه در گزارش مفصلی به تاریخ ١۶ دسامبر ٢٠١۴ در روزنامه نیویورک تایمز می‌نویسد: «در ١٢ سال گذشته به تدریج مذهب برای تغییر شکل جامعه ترکیه از طرف دولت تزریق شده است.»

آمار و نشانه‌های موجود در جامعه ترکیه هم این گفته جیلان یگین‌سو را تایید می‌کنند، هر چند که دولت در اسلامی کردن فضای جامعه ترکیه تنها نیست. بخشی از منتقدان دولت در ترکیه معتقدند که اردوغان توانسته است بخش خفته جامعه را که اسلامی و محافظه‌کار هستند، با سیاست‌های خود همراه کند.