مرزهای جدیدی در خاورمیانه شکل‌ می‌گیرند

علی‌اصغر فریدی - رادیو زمانه

بحث تجزیه عراق به سه کشور شیعه در جنوب، سنی در مرکز و کردها در شمال بحث تازه‌ای نیست. مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان، به صورت علنی از انجام همه‌پرسی برای استقلال کردستان صحبت می‌کند. برخی رسانه‌های اقلیم نیز به نقل از مسئولان آن از حمایت بیش از ٣٢ کشور اروپایی از استقلال کردستان خبر داده‌اند. اسرائیل به صورت علنی از استقلال کردستان حمایت کرده است. پس از شیمون پرز و نتانیاهو، آیلت شاکد، وزیر دادگستری اسرائیل آخرین مقام اسرائیلی بود که گفت کشورش به طور جدی از تشکیل یک دولت و کشور مستقل کرد دفاع می‌کند.

رئیس اقلیم کردستان که ریاست حزب دمکرات، مهم‌ترین تشکیلات سیاسی آن را نیز بر عهده دارد، نتایج همه‌پرسی برای استقلال کردستان را الزام‌آور نمی‌داند. گرچه اقلیم با مشکلات اقتصادی و پرداخت به موقع حقوق کارمندانش بامشکلاتی روبرو است، ولی شاید اکنون بهترین زمان مناسب برای تشکیل کشور مستقل کردستان باشد. از لحاظ داخلی می‌توان گفت که عراق عملا تجزیه شده است.

محمد حاجی محمود رئیس حزب سوسیالیست کردستان، سال گذشته در کنفرانسی در سلیمانیه در مورد عراق گفته بود: «عراق فقط از آسمان یکپارچه است و در زمین عملا تجزیه شده است.»

ارتش عراق با توجه به عملکردش در جنگ با داعش به مراتب ضعیف‌تر از نیروهای پیشمرگ کردستان است، انفجارهای روزانه در بغداد و سایر نقاط تحت کنترل دولت مرکزی نشانگر ضعف نیروهای امنیتی آن کشور است؛ در حالی که این سوءقصدها در اقلیم کردستان انگشت‌شمار بوده‌اند. برخلاف سابق که افکار عمومی، سیاستمداران و شخصیت‌های مذهبی صحبت از تجزیه عراق را گناهی نابخشودنی می‌دانستند، اکنون این تابو تا حدی شکسته است و حتی برخی از نمایندگان مجلس و سیاسیون عراق، جدایی کردها از عراق را اگر خواست جامعه کردستان باشد، روا و مقبول می‌دانند.
مناسبات اقلیم با پیرامون

در حال حاضر، از لحاظ شرایط منطقه‌ای و جهانی، اعلام استقلال کردستان با بیشترین اقبال روبروست. در گذشته ایران، عراق، سوریه و ترکیه به رغم هر اختلاف در زمینه‌های دیگر، بر سر مسئله کرد، هم‌رای و هم‌پیمان بودند و سایر کشورهای منطقه نیز به خاطر رابطه و دوستی با این کشورها از مخالفان سرسخت استقلال کردستان. اکنون اما به دلیل جنگ‌های داخلی و حمله داعش به عراق و سوریه، این دو کشور عملا قدرتی برای مخالفت ندارند و مخالفت‌شان شاید محدود به موضع‌گیری سیاسی شود.

ترکیه علاوه بر اینکه در شهرهای کردنشین خود دچار مشکلات گسترده‌ای با کردها است، بعد از تیرگی روابطش با مسکو به خاطر سرنگونی سوخو ۲۴ و تحریم‌های روسیه، بیش از پیش به نفت و گاز اقلیم کردستان نیاز پیدا کرده است. ترکیه علاوه بر اینکه از انتقال نفت خام اقلیم کردستان به بازارهای جهانی از طریق بندر جیهان سود می‌برد، به دنبال این است که از طریق حکومت اقلیم کردستان، حزب کارگران کردستان را نیز مهار کند.

ایران از همان ابتدای تشکیل اقلیم کردستان با آن مخالف بود و هاشمی رفسنجانی در زمان ریاست‌جمهوری‌اش صراحتا گفته بود«اجازه نخواهیم داد اسرائیل دیگری بغل گوشمان تاسیس شود»، اما قبل از ترکیه اقدام به تاسیس کنسولگری در اربیل و سلیمانیه کرد.

استقبال گرم و رسمی پادشاه عربستان سعودی از مسعود بارزانی در سفر اخیر او به این کشور، شک و شهبه مخالفت کشورهای عرب منطقه با اسقلال کردها در عراق را برطرف کرد. برخی گزارش‌های تائید نشده، از کمک مالی عربستان برای احداث خندق در نوار مرزی حکومت اقلیم کردستان با مناطق عرب‌نشین حکایت دارند.

حمله داعش به اقلیم

مسعود بارزانی در مصاحبه‌ای با الحیات یکی از دلایل حمله داعش به اقلیم را تحت شعاع قرار دادن بحث همه‌پرسی و استقلال کردستان عنوان کرد که به گفته او به مرحله پیشرفته‌ای رسیده بود. اما این حمله به رغم خسارات مادی و معنوی که به بار آورد، این مزیت را داشت که تمام مناطق تحت مناقشه با حکومت مرکزی عراق و به ویژه چاه‌های نفتی کرکوک را نیز به کنترل اقلیم در آورد. چیزی که به گفته بارزانی، کردها به خاطرش ده سال صبر کرده بودند تا در چارچوب قانون اساسی عراق و طبق ماده ۱۴۰ اختلاف نظر درباره آن مناطق را حل کنند ولی همه تلاش‌ها بی‌نتیجه بود.

دولت اقلیم کردستان با حمله داعش به ایجاد خندقی عظیم برای در امان نگاه‌داشتن مرزهای خود با مناطق عرب‌نشین عراق دست زد؛ خندقی که اکنون بیش از ۶٠ درصد آن انجام شده و تا ماه مه آینده به اتمام می‌رسد. این خندق مرزهای آینده کردستان با عراق را تعیین می‌کند. به این ترتیب می‌توان اعلام غیرالزام‌آور بودن همه‌پرسی استقلال کردستان از سوی بارزانی را یک تعارف سیاسی و دیپلماتیک دانست.

شواهد موجود در خاورمیانه حاکی از آن است که مرزهای سایکس‌- پیکو، پس از گذشت یک قرن دیگر کهنه شده‌اند و این منطقه نیاز به مرزهای جدیدی دارد که نه براساس همزیستی اجباری ملت‌ها – که سالیان طولانی خاورمیانه را به جنگ و خونریزی کشاند- بلکه با رای و خواست ساکنان منطقه بنیاد نهاده شود.

چه بسا کشور کردستان با ۶٠ هزار کیلومتر مربع وسعت و جمعیتی بالغ بر ۵ میلیون نفر، اولین کشوری باشد که پس از یک قرن در منطقه پرآشوب خاورمیانه، با “طلاق مخملی”، پدیده‌ای که این منطقه با آن بیگانه است اعلام موجودیت کند.