قره‌باغ صحنه درگیری ترکیه و روسیه؟

نویسنده: افشار سلیمانی، سفیر پیشین ایران در آذربایجان

دیپلماسی ایرانی: درگیری های منطقه قره باغ، خط پایانی بر آتش بس 22 ساله میان آذربایجان و ارمنستان کشید. درگیری ها به اندازه ای بود که گروه مینسک خواستار توقف آن شدند. اما آنچه درگیری ها در منطقه قره باغ را مورد توجه قرار داده، موضع گیری های روسیه و ترکیه است. گرچه پوتین خواستار آتش بس فوری شده اما برخی کارشناسان بر این عقیده اند که آتش درگیری ها از سوی کرملین زده شده است. به باور این افراد، قره باغ میدان درگیری ترکیه و روسیه است. اما این سوال مطرح می شود که گرچه نقض آتش بس را می توان عاملی پنهانی از سوی روسیه قلمداد کرد، اما چرا منطقه قره باغ باید میدان نزاع روسیه و ترکیه باشد؟ این در حالی است که سوریه می توانست بهترین میدان و گزینه برای تحرکات روسیه در مقابل تحرکات ترکیه باشد. دیگر آنکه آیا این گمانه می تواند مورد استفاده قرار گیرد که روسیه با ایجاد تنش خواهان ضربه پذیری دولت های پیرامونی در شرایط متشنج بین المللی و امکان انتقال این ضربات به دولت مرکزی _ ترکیه _ است؟ یا حتی این گمانه می تواند عکس آن باشد؛ یعنی ترکیه با چنین اقداماتی درصدد ضربه به دولت مرکزی _ کرملین _ باشد. افشار سلیمانی، سفیر پیشین ایران در آذربایجان و تحلیلگر مسایل منطقه در یادداشتی برای دیپلماسی ایرانی به این پرسش ها پاسخ می دهد:

اساسا بعید است منطقه قره باغ به میدان نزاع روسیه و ترکیه بدل شود، کمااینکه در طول بیش از دو دهه گذشته اینگونه نبوده است. روسیه صرفا از ارمنستان برای جلوگیری از تقویت روند همگرایی آذربایجان با غرب و جذب این کشور ذیل ساختارهای اقتصادی و امنیتی مشترک المنافع از قبیل اتحادیه اقتصادی اورآسیا و پیمان امنیت دسته جمعی و کاهش نفوذ ترکیه در قفقاز جنوبی به ویژه در آذربایجان بهره می برد. اما به دلیل اقدامات سلبی و نه ایجابی در این راستا تا کنون آنگونه که باید موفق نشده است. در واقع روابط روسیه و ترکیه قبل از وقوع حوادث اخیر و سقوط سوخوی روسی توسط جنگنده ترکیه ای بسیار خوب بود. به دنبال بروز تنش اخیر است که روسیه از اهرم ارمنستان برای تاثیر بر ترکیه استفاده می کند و با اسکان ارامنه سوری و برخی افراد وابسته به پ.ک.ک در قره باغ کوهستانی، از این ابزارها علیه ترکیه بهره برداری می کند. با وجود تقویت استحکامات نظامی روسیه در ارمنستان که پایگاه نظامی روسیه برای مدت 49 سال تعیین شده، بعید به نظر می رسد مقابله نظامی رودررو بین دو کشور رخ دهد.

اما در مورد اینکه چرا روسیه در سوریه با ترکیه هماوردی نکرد، باید گفت که از ابتدا روشن بود که روسیه نه قصد حضور نظامی طولانی در سوریه را دارد و نه امکان این حضور با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی داخلی برایش میسر است. روسیه برای انجام معامله با امریکا وارد سوریه شد و تا حدودی به این هدف نائل شده و بخش عمده نیروی هوایی خود را از سوریه خارج کرد. از سوی دیگر سوریه با ترکیه هم مرز است و دست ترکیه بازتر، ضمن اینکه ترکیه عضو پایگاه ناتو است و روسیه قصد درگیری با ناتو را ندارد. یادمان نرود که در موضوع سقوط هواپیمای روسی، ناتو و امریکا از ترکیه حمایت کردند و این پیام مهمی به مسکو بود.

پوتین با هدف تاثیرگذاری بر باکو به منظور عدم نزدیکی بیش از حد به آنکارا جرقه آتش درگیری ها را در منطقه قره باغ زده است، از سوی دیگر به باکو این پیام را می دهد که اگر به اتحادیه اقتصادی اورآسیا بپیوندد، مسکو می تواند بخش زیادی از اراضی اشغالی این کشور را که تحت نظارت ارمنستان قرار دارد آزاد سازد؛ زیرا این روسیه بود که به اشغال این اراضی توسط ارامنه کمک مستقیم کرد. بنابراین دوباره آتش بس برقرار خواهد شد؛ زیرا این بحران بین المللی شده و باید در نهایت توسط گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا حل و فصل شود.

در نهایت آنکه، روسیه در طول دوره پساشوروی همواره از بحران هایی که در پیرامون خود ایجاد کرده به منظور ادامه سیادت خود در خارج نزدیک گام برداشته است. هرچند که این اقدامات سلبی هزینه دار، آنگونه که باید مطلوب کرملین نبوده و بعید است در آینده هم به نتایج مثبتی برسد. مسکو باید با رویکرد ایجابی پیرامونش را به خود نزدیک کند؛ در غیر این صورت بازی را در میان مدت و بلند مدت خواهد باخت. با وجود استفاده ابزاری روسیه از ارمنستان و مناطق اشغالی آذربایجان علیه ترکیه، بعید به نظر می رسد که روسیه بتواند از طریق این محور بتواند ضربه های کاری بر ترکیه وارد کند، زیرا روسیه با ارمنستان مرز مشترک ندارد ولی ترکیه دارای مرز ششصد کیلومتری با ارمنستان است، در عین حال با وجود عدم ارتباط زمینی دو کشور و نداشتن رابطه میان این دو، ترکیه از طریق گرجستان قریب سیصد میلیون دلار به ارمنستان صادرات دارد و این امر برای ارمنستان حائز اهمیت است. از سوی دیگر روسیه دارای توانی که بتواند در ترکیه بحران سازی موثر و مداوم کند، نیست. به هرحال ترکیه با وجود برخی اختلاف مواضع با امریکا و غرب، تنها نیست و متحد آنهاست و این سبب درک عمیق روس ها از کم و کیف رویکردش در قبال ترکیه است.

بدیهی است ترکیه هم که خود را در جبهه داخلی و خارجی درگیر کرده است، تمایلی به تشدید بحران در روابطش با روسیه نداشته و قصد انتقال تشنج به روسیه را ندارد. شاید اگر روزی لازم باشد ترکیه با متحدانش مجبور به رویارویی با روسیه شود، چنین تقابلی بروز کند؛ اما ترکیه به تنهایی وارد رویارویی سخت افزاری با روسیه نخواهد شد و در شرایط کنونی زمینه های تقابل نظامی غرب و ترکیه با روسیه قابل رویت نیست.