البرز و کویر لوت، سد راه رسیدن روس ها به خلیج فارس

وارثان تزار همچنان به دنبال آب های آزاد هستند

ایجاد کانال آبی از خزر تا خلیج فارس طی چند صد سال اخیر جزو خواسته های کلیدی روس ها بوده است و اخیرا نیز دور جدیدی از تلاش ها را با استفاده از ابزار دیپلماسی رسانه ای برای تحقق آن کلید زده اند.

روز جمعه مطلبی از قول سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه منتشر شد که خبرآنلاین - واکنش های مختلف و فراوانی به دنبال داشت؛ بنا بر آنچه خبرگزاری ایتارتاس روسیه از قول سفیر کشورمان نقل کرده بود " ایران و روسیه در حال گفت‌وگو درباره ایجاد یک کانال کشتیرانی از دریای خزر به خلیج فارس هستند".

این خبرگزاری از قول سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز گفته بود " ایران، روسیه و آذربایجان توافق کردند که به گفت‌وگوها درباره کریدور ترانزیتی شمال ــ جنوب سرعت بدهند. بخشی از این کریدور از امتداد ساحل غربی دریای خزر از روسیه به آذربایجان و سپس ایران خواهد رفت".

اگرچه این خبر چند ساعت پس از انتشار، تصحیح یا به عبارتی تکذیب شد اما اهمیت موضوع به حدی بود که افکار عمومی و حتی محافل کارشناسی را نیز حساس کند چرا که دسترسی به آب های آزاد از طریق خلیج فارس یکی از آرزوهای دیرین روس ها و خواسته های راهبردی این کشور در طول تاریخ بوده و همچنان نیز هست.

این اشتیاق در دوران مختلف به اشکال گوناگونی مطرح و دنبال شده است گاهی با توسل به زور، برخی مواقع با نیرنگ و خدعه و بعضی زمان ها هم از راه گفت و گو. طی سال های اخیر اما دیپلماسی رسانه ای به عنوان ابزاری پرقدرت و اثرگذار از سوی روس ها برای زنده نگه داشتن این خواسته و ترغیب ایران برای مذاکره در مورد آن استفاده شده است. انتشار خبر اخیر از سوی خبرگزاری روسی ایتارتاس را هم می توان در همین راستا ارزیابی کرد.

گذشته و علاوه بر این اما بررسی رسانه های روسی نشان می دهد پرداخت به موضوع ایجاد کانال از دریاچه خزر به خلیج فارس در ماه های اخیر با جدیت بیشتری دنبال می شود. به عنوان نمونه خبرگزاری اسپوتنیک که بتازگی بخش فارسی زبان خود را در اینترنت و تلگرام راه اندازی کرده، در قالب سلسله گزارش هایی به این موضوع پرداخته و علاوه بر بررسی سوابق تاریخی این طرح، دیدگاه های کارشناسان روس را نیز بازتاب داده است.

خبرگزاری اسپوتنیک مدعی است " ایران طرح احداث کانال اتصال دریای خزر به خلیج فارس را همچنان تحت بررسی دارد. برای روسیه نیز این پروژه از اهمیت استرتژیک ویژه ای برخوردار است اما غرب و ترکیه از ساخت آن ممانعت کرده تا جایی که این پروژه از جانب ایالات متحده، در فهرست تحریم های ضد ایرانی قرار دارد".

این خبرگزاری تاریخچه ای نیز درباره ایجاد این آبراه آورده است که بنا بر آن " از دهه 90 قرن نوزدهم میلادی، طرح کانال کشتیرانی "خزر - خلیج فارس" تا حد زیادی نقش تعیین کننده ای بر میزان سطح روابط روسیه با ایران داشته است. طرح ابداعی مهندسین روسی در سال های 1889 تا 1892 میلادی، کوتاه ترین راه دسترسی روسیه به اقیانوس هند را فراهم می کرد. بدین ترتیب اهمیت تنگه های بسفر و داردانل ترکیه، کم رنگ تر می شدند. ظهور چنین طرحی باعث شد تا انگلیس، فرانسه، اطریش- مجارستان و آلمان از حمایت خود نسبت به پیشنهاد روسیه در قبال بسفر و داردانل، دست بردارند. روسیه در سال 1878 پیشنهاد کرد تا برای کنترل این تنگه ها در امتداد سواحل آن، پایگاه های نظامی خود را مستقر کند".

آلکسی چیچکین، کارشناس روس در این باره می گوید: " حفظ وابستگی روسیه به این مسیر یکی از اهداف استراتژیک غرب در منطقه است. به همین دلیل آمریکا در سال 1997 میلادی، طرح اتصال دریای خزر به خلیج فارس را در فهرست تحریم های خود علیه ایران قرار داد. شرکت ها و کشورهایی هم که در نظر داشتند در این پروژه به تهران کمک کنند، به مجازات های مالی و اقتصادی گرفتار می شدند. اگر چه اکنون ایالات متحده، تحریم ها علیه ایران را لغو کرده است اما هنوز معلوم نیست آیا ممنوعیت مشارکت شرکت های خارجی در این پروژه نیز لغو شده است یا خیر".

موانع طبیعی و جغرافیایی

فارغ از جنبه های سیاسی و رقابت های میان روسیه و غرب که طی چند صد سال اخیر ایجاد کانال آبی از دریاچه خزر تا خلیج فارس را دستخوش فراز و فرودهای فراوانی کرده، یکی از مسائل مهم جنبه عملیاتی بودن این طرح است.

دکتر اسماعیل کهرم، کارشناس ایرانی مسائل محیط زیست در گفتگو به خبرگزاری ترند در این باره گفته است" این پروژه قابل اجرا نیز نیست. اصل این ایده، انتقال آب دریای خزر برای مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی به استان های مرکزی از جمله سمنان است اما شوری آب دریاچه خزر 13 میلی گرم در هر لیتر است که قابل استفاده در این زمینه ها نیست، صرفه اقتصادی هم ندارد. از طرفی خاک سمنان و مناطق مرکزی قابل کشت چرا که کلا شن و خاک رس است. بنا بر این سؤال اینجاست که برای کدام مصارف کشاورزی و صنعتی قرار است این پروژه چند میلیاردی عظیم انجام شود؟".

دکتر چنگیز اسماعیل اف، کارشناس علوم جغرافی و رئیس مرکز تحقیقات خزر در دانشگاه دولتی باکو نیز درباره این پروژه می گوید: " با توجه به پستی بلندی های موجود در مسیر شمال- جنوب، ایران ناگزیر است در مسیر سربالایی این کانال در چندین منطقه آبگیرهای بزرگی احداث کند تا از سرریز شدن آب کانال جلوگیری کند. مسیرهایی با این خصوصیات، مانند کناره های البرز انبوهی از جمعیت را در خود جای داده است که باید زمین ها و خانه های اطراف پروژه تخلیه شود. همچنین ایجاد آبگیر باعث افزایش خطر زلزله خواهد شد، مانند آنچه که در داغستان یا منطقه "مینگه چویر" قفقار اتفاق افتاد. در حالت عادی، ایجاد آبگیر باعث می شود سالانه تا 300 زمین لرزه با مقیاس پایین در منطقه اتفاق افتد، اگر این منطقه مانند مناطق شمالی ایران زلزله خیز نیز باشد، باید ریسکهای ایجاد آبگیرهای بزرگ به دقت در نظر گرفته شود".

بگفته وی" ایجاد یک کانال برای عبور کشتی های کوچک، حداقل 5 متر ارتفاع و 100 متر عرض لازم دارد و با توجه به طول این کانال که بیشتر از 2 هزار کیلومتر خواهد بود، نیاز به حداقل یک دهم حجم آب رودخانه ولگای روسیه که 85 درصد آب خزر را تامین می کند وجود دارد. آیا همسایه های شمالی ایران با این پروژه موافق خواهند بود؟ طبیعتا خیر".

محاسبات نشان می دهد ایجاد این آبراه نیازمند انتقال 500 میلیون متر مکعب آب به استان های مرکزی ایران است که هزینه آن تا 7 میلیارد دلار برآورد شده است.

سطح دریای خزر 28 متر پایین تر از سطح آبهای آزاد خلیج فارس است و مسیر شمال- جنوب ایران با بیش از 2 هزار کیلومتر فاصله دارای بلندی های زیادی مانند ارتفاعات البرز و پستی های دشت کویر و دشت لوت است.