کاربران ایرانی، امید کوکبی را ترند جهانی کردند

رادیو زمانه: همزمان با نودمین سالروز تولد ملکه بریتانیای کبیر و همچنین مرگ پرینس، ستاره آمریکایی موسیقی پاپ و برنده هفت جایزه گرمی، در تمام بعد ازظهر و شب پنج‌شنبه، ۲۱ آپریل، دوم اردی‌بهشت (به وقت تهران) هشتگ #FreeOmid، جزو سه و در مواقعی چهار ترند اصلی توئیتر جهانی بود.

عبارت Free Omid (امید را آزاد کنید)، اشاره داشت به امید کوکبی، غیرسیاسی‌ترین زندان سیاسی جمهوری اسلامی.

دانشجوی دکترای فیزیک در آمریکا که بهمن ماه ۸۹ برای دیدار با خانواده‌اش به تهران آمده بود، یک روز بعد از این که در دفتر معاون سازمان انرژی اتمی به درخواست همکاری مسئولان جواب منفی داد، در فرودگاه امام خمینی تهران دستگیر شد. ۳۶ روز را در سلول انفرادی گذراند و ماه‌ها بدون محاکمه در بازدشت بود تا نهایتا به اتهام «ارتباط با دول متخاصم و کسب درآمد نامشروع» به ۱۰ سال زندان محکوم شد.

امید، وکیل و خانواده‌اش می‌گویند تنها دلیل محکومیت او، این است که حاضر نشده با نهادهای امنیتی و نظامی جمهوری اسلامی همکاری کند.

در فروردین ماه ۹۵ اما معلوم شد که امید به سرطان کلیه مبتلا شده است. پزشکان می‌گویند عمر بیماری او چهار سال است، چهارسالی که او تمامش را در زندان بوده، بدون آن‌که یک روز مرخصی داشته باشد. در پنج‌ سالی که زندان بوده، بارها به‌خاطر درد کلیه و خونریزی داخلی در درمانگاه سونوگرافی شده و به‌ او گفته‌اند سنگ کلیه دارد. مرخصی درمانی به او نداده‌اند و نگذاشته‌اند خارج از زندان معاینه و مداوا شود تا یکم اردی‌بهشت ماه ۱۳۹۵، پزشکان مجبور شدند کلیه راستش را از بدنش خارج کنند.

مورد خاص امید کوکبی بودن

امید کوکبی، از نظرهای مختلف یک مورد ویژه است. هرچند نه گفتن به پیشنهاد مشارکت در فعالیت‌های غیرشفاف و امنیتی-‌نظامی یک حکومت غیردموکراتیک، یک «نه» کاملا سیاسی است؛ اما او تا قبل از بازداشت و حتی بعد از آن، هیچ فعالیت سیاسی مستقیمی نداشته. در زمان اعتراض‌های سال ۸۸، اصلا ایران نبوده که در آن‌ها شرکت کند و اتهام اجتماع و تبانی علیه امنیت ملی به او نچسبیده است. موضع‌گیری سیاسی‌ای هم از او در رسانه‌‌ها پیدا نمی‌شود. نامه‌های پس از بازداشتش هم، بیش از آنکه سیاسی باشند، حقوقی‌اند: او بر بی‌گناه بودنش پای‌فشاری کرده، به روند دادرسی معترض است و باز هم گفته که تنها گناهش نه گفتن به نهادهای نظامی و امنیتی است.

کوکبی معتقد است دانشمندان نباید در فعالیت‌هایی که برای بشر ضرر دارد، شرکت کنند.

شرف اهل علم

در کشوری که «من سیاسی نیستم» اغلب اسم رمز «آری» گفتن به خواسته‌های نظام حاکم و تن دادن به روابط ناعادلانه موجود است و بهانه «تخصص»، هر نوع همکاری و هم‌دستی‌ای با حاکمیت را توجیه می‌کند، امید کوکبی در برابر تمام تهدیدها و تحدیدها ایستاده، حکم ۱۰ سال زندان را به جان خریده، سرطان گرفته و کلیه‌اش را از دست داده است.

او در حالی‌که پنج سال دیگر باید در زندان بماند، می‌گوید: «باور می‌کنی بعد پنج سال هنوز نمی‌دانم چرا در این وضعم؟»

امید، تاریخ توئیتر

انتقال امید به بیمارستان و جراحی و بیرون‌ آوردن کلیه او، واکنش عفو بین‌الملل و چند نهاد حقوق بشری و فعالان حقوق بشر را به دنبال داشت.

رسانه‌های خارج از ایران مانند تمام موارد مشابه، به موضوع پرداختند. در ایران اما تنها خبرگزاری کار (ایلنا) بود که در گفت‌و‌گویی با وکیل امید کوکبی، خبر ابتلای او به سرطان کلیه را منتشر کرد. سایر رسانه‌های داخلی در برابر آن سکوت کردند.

آن‌‌چه در توئیتر اتفاق افتاد، به شهادت کاربران، تاریخ توئیتر فارسی را به قبل و بعد از خود تقسیم می‌کند.

پیش از این مسائلی مانند توافق هسته‌ای در سطح توئیتر جهانی مطرح شده بود و به جمع ۱۰ ترند اول جهانی رسیده بود. در مورد امید کوکبی اما احتمالا اولین بار بود که کاربران توانستند مساله‌ را بدون همراهی رسانه‌ای و بدون اعلام و قرار قبلی، به یکی از مسائل مهم توئیتر تبدیل کنند.

۲۲۰ هزار توئیت با هشتگ #FreeOmid تا پایان روز دوم اردی‌بهشت به وقت تهران به ثبت رسید و البته ماجرا هنوز ادامه دارد، هرچند با پایان روز، کم‌‌کم کاربران فارسی توئیتر را ترک کردند و هشتگ‌شان دیگر در صدر ترندها نیست.

دقیقا نمی‌توان گفت پیشنهاد و ایده این توفان توئیتری را چه کسی و کِی مطرح کرد، اما چند فعال حقوق بشر و چند کاربر مستقل توئیتر با اسم مستعار که فالوئرهای زیادی دارند، در انتشار آن نقش داشتند.

آن‌چه روشن است این‌که هیچ نهاد و رسانه‌‌ای به کاربران خط نداد و این کاربران بودند که رسانه‌ها را مجبور کردند واکنش نشان دهند.

میزان و سرعت توئیت‌هایی که با خواستار آزادی امید کوکبی بودند، قبل از همه برای خود کاربران توئیتر غیرمنتظره بود.

چند ساعت قبل از فتح فضای مجازی به دست آنان، یکی از کاربران قدیمی با ناامیدی نوشته بود که مطمئنم حتی نمی‌توانیم #FreeOmid را ترند کنیم.

اما پس از آغاز موج، به فاصله کوتاهی تقریبا تنها چیزی که در هر تایم‌لاینی از توئیتر فارسی دیده می‌شد، هشتگ #FreeOmid بود.

کاربرانی نوشتند که محدودیت کاراکتر دیگر ۱۴۰ نیست، ۱۳۱ کاراکتر است. نُه تا را از همان اول باید برای #FreeOmid کنار بگذاریم.

یک روزنامه‌نگار ساکن تهران در اولین ساعات توفان نوشت: « کدورت‌های کهنه را بگذارید کنار، #FreeOmid را ترند کنید، دوباره کدورت‌ها را بگذارید سر جاش.»

یک‌دستی فضای توئیتر فارسی، غیرسیاسی‌ترین کاربرها را وادار به واکنش کرد. عده‌ای پرسیدند امید کوکبی کیست و کسانی که به‌هیچ‌وجه قصد نداشتند سیاسی باشند، یا از اکثریت کاربران انتقاد کردند، یا مجبور به سکوت و ترک توئیتر در ساعات توفان شدند.

بسیاری نوشتند این اولین‌بار است که تقریبا همه، فارغ از گرایش سیاسی یک‌صدا چیزی را فریاد می‌زنند.

بین فعالان و سیاسیونی که به‌طور گسترده به موضوع پرداختند، اصلاح‌طلبان میانه‌روی هوادار دولت اعتدال، چپ‌های رادیکال و انقلابی که با هر نوع سازش و اساسا با هر نوع مطالبه‌‌گری مخالفند و همین‌طور لیبرال‌های هوادار دخالت‌ دولت‌های غربی در شرایط کشور و منطقه دیده می‌شدند؛ سه‌ منتهاالیه گرایش‌های عمده سیاسی در ایران.

هواداران نظام و روحانیون و فعالان بسیجی حاضر در توئیتر فارسی، یا مطلقا سکوت کردند یا به طعنه و کنایه پرداختند.

یکی از این روحانیون نوشت که اگر داعش الان به تهران رسیده بود آن‌وقت به‌جاى #FreeOmid باید #freeiran ترند می‌شد … حالا هى گیر بدهید به سیستم امنیتى … دمشان گرم.»

عمده واکنش کاربران به او این بود که تا زمانی که شما هستید، نیازی به داعش نیست.

روحانی دیگری هم با مصادره‌ای که رویه معمول رسانه‌های هوادار حکومت ایران است، نوشت: «ترند شدن هشتگ امروز یه تحلیل عمیق داره برای اهل نظر و اون این که انرژی هسته ای و پیشرفت علم، به امور بسیار حساس ایرانی‌ها تبدیل شده‌اند.»

یکی دیگر از هواداران جمهوری اسلامی خطاب به کاربران توئیتر فارسی نوشت که اگر به دانشمندان علاقه دارید، چرا در قبال ترور دانشمندان هسته‌ای سکوت کردید؟

کاربری به او پاسخ داد که بله! طرفدار نظام مقدس، ترور “دانشمند هسته‌ای” به دست بیگانگان را با زندانی‌کردن دانشجوی فیزیک به دست نظام مقایسه می‌کند. بسی گویا!

روز سخت سلبریتی‌ها و روزنامه‌نگاران داخل ایران

کاربران توئیتر فارسی که خودشان مدام با عبارت‌هایی مانند «مبارزه زیرپتو» و «هشتگ‌اکتیویتی» کنش‌های بی‌هدف و بی‌تاثیر مجازی را به تمسخر می‌گیرند، این‌بار هم این‌طور نبود که احساس کنند با هشتگ‌های‌شان، امید کوکبی را آزاد خواهند کرد. آن‌ها بارها نوشتند که می‌دانند کسی با این هشتگ‌ها آزاد نمی‌شود، نوشتند هدف‌شان فقط اطلاع‌رسانی و طرح مساله است و شاید صدای‌شان به خود امید برسد تا دست‌کم دلش گرم باشد.

10

98توئیتری‌ها مثل همیشه یادشان نرفته بود جواب آن‌ها را که ممکن است مسخره‌شان کنند، پیشاپیش بدهند.

علاوه‌ بر خواست آزادی امید کوکبی، درخواست‌های دیگری هم در توئیتر دیده می‌شد: عده زیادی به طعنه یا مستقیم از وزیر بهداشت دولت روحانی خواستند که چون او هرجا دوربینی هست و سلبریتی‌ای سروکله‌اش پیدا می‌شود، به آنجا سر می‌زند، به روند درمان امید هم رسیدگی کند.

روزنامه‌نگاران از رسانه‌های خارج از کشور خواستند خبر بیماری امید را پوشش دهند.

بخشی از طعنه‌های تند توئیتری‌ها هم متوجه سلبریتی‌ها بود. کاربران به روش‌های مختلف از سلبریتی‌ها خواستند به موضوع بپردازند. تلاشی که تقریبا ناکام ماند و تنها مهناز افشار بود که در توئیتش از هشتگ #FreeOmid استفاده کرد.

رامبد جوان هم توئیتی با مضمون امید نوشت که توئیتری‌ها آن را حمایت تلویحی از امید کوکبی دانستند. کاربری در مورد سلبریتی‌ها نوشت: «ﺳﻠﺒﺮﯾﺘﯽ‌ﻫﺎ همیشه در ﺑﺰﻧﮕﺎﻩ‌ﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ‌ ﺍز ﭘﯿﺶ ﻣﺎﻫﯿﺖ اصلی ﺧﻮﺩﺷاﻥ ﺭا ﻧﺸاﻥ می‌دهند! بی‌تعهدها و ﺍﺧﺘﻪ‌ﻫﺎﯼ ﺳﯿﺎﺳﯽ.»

روزنامه‌نگاران داخل ایران هم از کنایه‌های تند کاربران توئیتر در امان نبودند. هر چند تعداد قابل توجهی از آنان با این حرکت همراه شدند، کاربران به تندی به روزنامه‌نگاران و رسانه‌های سکوت‌پیشه‌کرده تاختند: «در اتفاقی خودجوش و همزمان با ترند جهانی، تمام روزنامه‌نگارهای وطنی فیلترشکن‌هاشان خراب شد نیامدند توییتر. کاش کلا نیایند. نیازی نداریم.»

کاربران دیگری البته در دفاع از روزنامه‌نگاران داخل ایران و درک محدودیت‌های‌شان نوشتند.

طعنه و کنایه‌های زیادی هم متوجه روحانی و ظریف شد: «جوری هشتگ بزنید که محمد جواد ظریف هم #امیدکوکبی را بشناسد» و«حالا فردا روحانی هوایی می‌زند که نخبگان ما نباید زندانی بشوند. همه می‌گویند “اوه اوه! واکنش تند روحانی به وضعیت امید کوکبی.” و بعد سکوت دو طرف.»

تا به حال بارها از دولت روحانی خواسته شده تا برای احقاق حقوق شهروندی امید دست‌به‌کار شود.

روز خوب توئیتر

به جرات می‌توان گفت فضایی که روز دوم اردی‌بهشت ۹۵ حول محور امید کوکبی در توئیتر فارسی شکل گرفت، شاید تنها در سال ۸۸ در شبکه‌های اجتماعی سابقه داشته است.

بیش از حد خوش‌بینانه است که فکر کنیم در پی این توفان توئیتری تغییری در وضعیت امید کوکبی حاصل خواهد شد، اما می‌توان گفت کاربران ایرانی از ظرفیت تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی به خوبی استفاده کردند. نباید فراموش کرد که توئیتر در ایران فیلتر است و ضریب نفوذ آن کمتر از بسیاری از کشورهاست.

یک روزنامه‌نگار دیروز در توئیتر خود نوشت: «همان‌طور که یک روزهایی توئیتر فارسی ممکن است باعث ناامیدی بشود، یک روزهایی هم هست که می‌تواند باعث غرور باشد. مثل امروز با هشتگ #FreeOmid».