چرا شیعیان بر سر نقش ایران در عراق اختلاف نظر دارند

المانیتور - شامگاه ۳۰ آوریل، جمعیت بزرگی در حالی‌که فریاد می‌زدند «ایران برو بیرون» به منطقهٔ سبز بغداد در میدان جشن‌های بزرگ این شهر هجوم آوردند. همین جمعیت یک‌صدا فریاد می‌زد: «ای قاسم سلیمانی… صدر انسانی خدایی است» که اشاره به مقتدی صدر، روحانی شیعه عراقی داشت. این مسئله نشان می‌دهد که احساسات خصمانه نسبت به سیاستی که جمهوری اسلامی از سال ۲۰۰۳ در پیش گرفته، زنده شده است.

تنفر از ایران در میان اهل سنت عراق با توجه به ملاحظات فرقه‌ایِ متأثر از درگیری‌های قومی و فرقه‌ای در منطقه، مسبوق به سابقه است. نفرت از ایران، همچنین به خاطر ملی‌گرایی عربی که در دوران صدام حسین در برابر ملی‌گرایی ایرانی شکل گرفت، قابل درک است.

با این حال، دلایل ویژه‌ای در پس آنچه که از سوی شیعیان در میدان جشن‌های بزرگ رخ داد، شیعیانی که قاعدتاً باید پشتیبان جمهوری اسلامی در درگیری‌های عراق باشند، وجود دارد.

ظهور این وضعیت نوین سیاسی به دور از گرایش‌های فرقه‌ای را می‌توان توسعهٔ بیداری سیاسی جامعهٔ شیعی عراق در نتیجه تعصب و گستاخی و تکبر جمهوری اسلامی در ارتباط با عراق پس از سقوط رژیم بعثی دانست.

انتقاد از مواضع جمهوری اسلامی به‌وسیله رهبران سیاسی و دینی شیعه رو به گسترش است. در۱۸ اسفند ۱۳۹۳، علی یونسی، مشاور امور اقلیت‌های دینی و قومی حسن روحانی گفت که عراق، جزیی از تمدن بزرگ ایرانی است.

در پاسخ به این حرف، سید احمد الصافی، سخنگوی آیت‌الله سیستانی مرجع ارشد شیعیان عراق در ۲۳ اسفند ما گفت: «ما به کشورمان، هویت‌مان و استقلال‌مان افتخار می‌کنیم. استقبال و تشکر از کمک و یاری برادران و دوستان‌مان در مبارزه‌مان با تروریسم به هیچ وجه به معنای نادیده گرفتن هویت و استقلال‌مان نیست. ما تاریخ‌مان را با روح و زخم و خون‌ فرزندان‌مان از همه گروه‌ها و فرقه‌های درگیر در جنگ علیه تروریسم ثبت می‌کنیم.»
او با اشاره به بلندپروازی‌های جمهوری اسلامی گفت که عراق، مثل همیشه، از هر گونه تلاش برای تغییر هویت و میراثش مصون خواهد ماند و اجازه جعل تاریخش را نخواهد داد.

مقتدی صدر در دی‌ماه ۱۳۹۲ در گفتگویی با روزنامه الحیات، از نقش جمهوری اسلامی در عراق انتقاد کرد. او گفت: «قاسم سلیمانی اینک قدرتمندترین فرد در عراق است» که اعمال کننده مواضع نظام ایران در کشور است. او همچنین گفت که با جمهوری اسلامی بر سر مسائل اساسی اختلاف‌هایی وجود دارد.

چندی پیش در اسفندماه ۱۳۹۴، شیخ صلاح‌ العبیدی، سخنگوی صدر، به شبکه عراق المدی گفت: «مقتدی صدر نمی‌خواهد ایرانی‌ها از طرف شیعیان عراقی حرف بزنند.» او افزود: «مقتدی صدر بارها گفته است که ما با ایران به عنوان یک کشور همسایه که مورد احترام ماست همراهی می‌کنیم، اما هر گونه دخالت جمهوری اسلامی در مسائل داخلی عراق را قاطعانه رد می‌کنیم.»

او در باره تحصن‌های طرفداران صدر گفت: «ایرانی‌ها نگران تحرکات اخیر مقتدی صدر هستند. آن‌ها به اینکه او تصمیماتش را بدون پرسیدن نظر آنها اتخاذ می‌کند، و به پیشنهادهای‌شان بی‌توجه است و همیشه با تصمیم‌های غیر مترقبه‌اش شگفت زده می‌کند، اعتراض دارند.»

در بیانیه‌ای که از سوی کمیته ناظر بر جنبش صدری‌ها در ۲۳ اسفند گذشته صادر شد، از مقتدی صدر به عنوان «رهبر عربی» یاد شد، که نشان از تلاش مقتدی صدر برای جدایی از اهداف جمهوری اسلامی دارد.

منتقدان نقش جمهوری اسلامی در عراق می‌گویند که ایران از احزاب شیعی درگیر فساد حمایت می‌کند و این احزاب نتوانسته‌اند از ۱۳۸۲ تا کنون مهار دولت عراق را در اختیار بگیرند. به علاوه، این منتقدان می‌گویند که ایران بر پایه تفرقه و اختلاف فرقه‌ای که از دوران پس از سقوط دولت بعثی ایجاد شده، رفتار می‌کند و موجب تقویت اختلاف‌های فرقه‌ای میان ملتی واحد می‌شود.

احمد عبدالحسین، یکی از رهبران اعتراض‌های مدنی طرفدار جنبش صدری‌‌ها در یک پست فیسبوکی نوشت: «تأکید جمهوری اسلامی بر حمایت از اوباش فاسد و دزد و دفاع جانانه از آنان و حمایت از آنها در دوران بحرانی و پنهان کردن فساد مخرب‌شان به همراه عدم موفقیت این عده، موجب تنفر عراقی‌ها از ایران خواهد شد، به ویژه اگر به حمایت از این اوباش گردن‌کلفت کماکان ادامه دهد.»

در همین ارتباط، طرفداران حضور و نقش جمهوری اسلامی در عراق معتقدند که ایران کمک‌های بزرگ و قابل توجهی به عراق علیه تروریسم کرده، به‌ویژه در دو سال اخیر و در جنگ با داعش.

این قهرمان‌ها در رده‌های مختلف احزاب و نهادهای نظامی شیعی حاضرند؛ از جمله سپاه بدر به رهبری هادی الامری، که به‌وسیله جمهوری اسلامی تاسیس شدند و کمک‌های مالی مستقیم به عنوان کمک دریافت می‌کنند. آن‌هایی که از جمهوری اسلامی انتقاد می‌کنند، گروه‌هایی شیعه از جمله جنبش صدر را شامل می‌شود.

با این وجود، ناظران بر این باورند که کمک جمهوری اسلامی به عراق در درجه اول به خاطر منافع مالی و امنیتی ایران است و نمی‌توان آن‌ها را کمک‌هایی بدون چشمداشت از جانب ایران به کشور همسایه‌اش دانست.

المانیتور در بهمن ۱۳۹۲ از علاقهٔ عراق برای عقد قرارداد خرید سلاح از جمهوری اسلامی گزارش داده بود؛ در دی ماه ۱۳۹۳ عراق قراردادی امنیتی که معاملات تسلیحاتی را نیز در بر می‌گرفت امضاء کرد.

یک منبع در اداره کل تجهیز تسلیحات وزارت دفاع عراق، به شرط ناشناس‌ماندن گفت که عراق بهای سلاح‌هایی که از ایران دریافت کرده را در چارچوب قراردادهای تجاری پرداخته است و صرفاً عراق از این خرید سود نبرده است. برخی از این سلاح‌ها در ایران ساخته می‌شود، اما بسیاری از آن‌ها نسخه‌های تقلیدی از سلاح‌های روسی هستند و عراق هزینه بیشتری از بهای نسخه اصلی‌شان می‌پردازد. این منبع می‌افزاید که شکست دادن داعش نهایتاً به معنای دور کردن این گروه از مرزهای ایران است و بر همین اساس کمک جمهوری اسلامی به عراق منافع امنیت ملی ایران را تأمین می‌کند.

شیعیان عراق به جمهوری اسلامی به عنوان ابزاری استراتژیک در برابر تهدیدهای فرقه‌ای رژیم‌های سنی منطقه نگاه می‌کنند. با این همه، نیروهای مهم شیعیِ عراق به استفادهٔ ابزاری جمهوری اسلامی از عراق در برابر رقبای منطقه‌ای‌اش، مثل عربستان سعودی و ترکیه و یا رقبای بین‌المللی مثل ایالات متحده، معترضند. شیعیان عراقی در تلاش برای رفع ابهام‌های موجود، معتقدند که اختلاف نظر با جمهوری اسلامی در تضاد با احترام متقابل و منافع مشترک دو کشور نیست.