شطرنج دیپلماتیک ترکیه در خاورمیانه

جاناتان مارکوس - بی‌بی‌سی

توافقی که با هدف عادی سازی مناسبات اسرائیل و ترکیه امضا شد وضعیتی ایجاد می کند که می توان آن را "حالت عادی جدید" توصیف کرد.

مناسبات دو کشور به دوران همکاری‌های استراتژیک سال‌های دهه ۹۰ بازنخواهد گشت و به عنوان نمونه معاملات تسلیحاتی بزرگ بین دو کشور بعید است. عادی سازی مناسبات اسرائیل و ترکیه که در نتیجه آن سفرای دو کشور رسما ماموریت خود را آغاز خواهند کرد، با اقدامات آنکارا برای آشتی با روسیه همزمان شده است.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه به خاطر سرنگون کردن یک جنگنده روسی در نوامبر ۲۰۱۵ در جوار مرز سوریه رسما از روسیه عذرخواهی کرد.

چه اتفاقی افتاده است؟ دلیل این اقدامات دیپلماتیک ترکیه چیست؟ ترکیه و اسرائیل از این قرارداد چه به دست می آورند؟ و تمامی این تغییرات بر روند حوادث سیاسی در منطقه خاورمیانه چه تاثیری خواهند گذاشت؟

ترکیه و اسرائیل هر دو کشورهای دمکراتیک، غیرعرب، متمایل به غرب و دارای مناسبات نزدیک با آمریکا، متحدان نظامی طبیعی بودند. میزان همکاری دو کشور چشمگیر بود و ترکیه چندین سامانه تسلیحاتی مهم از اسرائیل خریداری کرده بود. خلبانان نیروی هوایی دو کشور بطور مشترک آموزش می دیدند.

اما در ماه مه ۲۰۱۰ فرود کوماندوهای نیروی دریایی اسرائیل روی عرشه کشتی ماوی مرمره که در حال انتقال کمک های بشردوستانه به سواحل غزه بود، باعث تیرگی و قطع مناسبات دو کشور شد. در جریان درگیری هایی که پس از این حادثه روی داد ۱۰ فعال ترک در این کشتی به قتل رسیدند.

اما باید در نظر داشت که از سال ۲۰۰۲ و قدرت گرفتن حزب عدالت و توسعه مناسبات دو کشور رو به سردی گذاشته بود.
اکنون چه چیزی تغییر کرده است؟

دولت های ترکیه و اسرائیل از چند سال پیش برای بهبود مناسبات خود مشغول مذاکرات بوده اند و برخی از تحلیلگران اسرائیلی معتقدند که بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر این کشور مدت ها قبل می توانست به توافقی مشابه دست یابد.

مسائلی مثل مقصر دانستن طرف مقابل، ادعای خسارت، غرور ملی و استراتژی بلند مدت در این موضوع باهم ترکیب شده بودند. اما موضع دیپلماتیک ترکیه در سطح منطقه نیز طی سالهای اخیر بشدت تضعیف شده است.

ملاقاتم با احمد داوود اوغلو، که بعدها وزیر خارجه و نخست وزیر شد را در سالهای اول قدرت گرفتن حزب عدالت و توسعه به خاطر دارم.

او به عنوان یک دانشگاهی و متفکر با افتخار تعدادی از نوشته های خود را به من نشان داد. یکی از آنها طرح کلی سیاست خارجی برای آینده ترکیه با هدف رشد اقتصادی سریع و براساس دیپلماسی مبتنی بر حداقل مشکل با همسایگان بود.

در منطقه ناآرامی مثل خاورمیانه بیش از حد خوشبینانه به نظر می رسید و در عمل هم ثابت شد که چنین است. هر چند رونق اقتصادی واقعا به تحقق پیوست.

برخی از همسایگان عرب ترکیه می پرسیدند شاید دوران جدیدی از امپراطوری عثمانی است. نباید فراموش کرد که تا قبل از جنگ جهانی اول ترکیه قدرت حاکم بر منطقه بود.
تنش در کردستان

بحران سوریه به بلندپروازی‌های ترکیه در منطقه ضربه سنگینی زد. ترکیه مدافع فعال برکناری بشار اسد بوده و به گروههای متعددی از مخالفان حکومت کمک مالی و تسلیحاتی کرده است.

دخالت فعال او در جنگ داخلی سوریه مناسابت ترکیه با آمریکا که در منطقه نفوذ سابقش را ندارد، سرد کرده است. در هر حال اکنون برای آمریکا نبرد با گروه موسوم به دولت اسلامی بر تعین تکلیف آینده بشار اسد اولویت دارد. در عین حال حمایت واشنگتن از نیروهای کرد که بیش از هر گروه دیگری در مبارزه با گروه دولت اسلامی موفق بوده اند، دولت ترکیه را نگران کرده است.

از منظر سیاست سوریه، به نظر می رسد ترکیه اکنون روش خود را تغییر داده و روی مهار بلندپروازی‌های سیاسی گروههای کرد تمرکز کرده است.

اما اگر ترکیه قصد دارد روی تحولات منطقه تاثیر گذار باشد به دوستانی نیاز خواهد داشت. تلاش برای بهبود مناسبات با روسیه (حامی اصلی رژیم بشار اسد) و اسرائیل که با واشنگتن اختلافاتی دارد، بخشی از این تلاش جدید آنکار است.

بعید نیست اقدامات گسترده تری در پشت صحنه برای بهبود مناسبات ترکیه با سایر قدرتهای منطقه ای از جمله مصر نیز در جریان باشد.

مناسبات اقتصادی ترکیه و اسرائیل اکنون ممکن است گسترش یابد. نکاتی در مورد همکاری دو کشور در زمینه خط لوله انتقال گاز در دریای مدیترانه مطرح شده است.

اسرائیل نیز با دادن موقعیت ویژه ای به ترکیه در بازسازی نوار غزه امیدوار است بتواند در مقابله با حماس و پرهیز از بروز جنگ دیگری در مرزهای جنوبی کشور امتیازاتی کسب کند. حفظ اختلافات موجود در رهبری فلسطینیان نیز می تواند به نفع بنیامین نتانیاهو تمام شود.

در مجموع احیا مجدد مناسبات دو کشور جای تعجب ندارد. خاورمیانه در آشوب است و این حالت تا آینده ای دور ادامه خواهد داشت.

حتی اگر زمانی صلح برقرار شود بازسازی و احیا چندین کشور که وضعیت آشفته و جنگ زده ای دارند سالها طول خواهد کشید و شاید سرمایه لازم برای این بازسازی را نداشته باشند.

بازیگران غیرعرب کماکان نقش کلیدی خواهند داشت. هم ترکیه و هم اسرائیل از بلندپروازیهای ایران در سطح منطقه نگرانند. جنگ داخلی سوریه نقش ایران در منطقه را برجسته تر کرده است.

به خاطر تمامی این مسایل احیا مناسبات ترکیه و اسرائیل کاملا منطقی است.

و هر دو کشور در حال نزدیک شد به روسیه هستند چون تداوم بحران سوریه باعث شده مسکو نیز در منطقه خاورمیانه نقش مهمی ایفا کند، آن هم در شرایطی که اعتماد به سیاست های آمریکا در منطقه به نازلترین حد خود کاهش یافته است.