'دولت متخاصم' که در احکام دادگاه های ایران استفاده می‌شود، چه معنایی دارد؟

بی بی سی، بهمن آقایی دیبا: قضات و مقام های قوه قضائیه ایران در سال های اخیر بارها در احکامی که علیه برخی اتباع عمدتا دوتابعیتی خود صادر یا اعلام کرده اند، به همکاری فرد محکوم شده با "دولت متخاصم" اشاره کرده اند. این عنوان اتهامی برای افراد محکومیت های سنگین نظیر زندان های طولانی در پی داشته است.

از این اصطلاح در هفته های اخیر در محکومیت برخی از شهروندان ایرانی- آمریکایی که در ایران زندانی هستند، استفاده شده است اما مفهوم حقوقی "دولت متخاصم" که اخیرا در احکام دادگاه های ایران بیش از همیشه به کار می رود، چیست؟

از لحاظ حقوق بین الملل عمومی "دولت متخاصم" یعنی کشوری که روابط با آن وارد حالت جنگی شده است. در این حالت، تقریبا کلیۀ روابط دو کشور از وضعیت حقوق زمان صلح خارج شده و وارد محدوده حقوق دوره جنگ می‌شود. به همین جهت، اعلان کشوری به عنوان "دولت متخاصم" دارای آثار عملی و حقوقی بسیار مهمی است.

پاسخ وزارت خارجه ایران به استعلام قوه قضائیه: هیچ دولتی با ایران در حالت تخاصم قرار ندارد

"اداره کل حقوقی بین‌المللی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران طی شماره ۹۶۸۶۵۵-۹۲/۹/۲۳ در پاسخ اداره کل امور بین الملل قوه قضائیه اعلام کرده است جز رژیم غاصب صهیونیستی که واجد وصف دولت نمی‌باشد و دولت شناخته نشده است هیچ دولتی با جمهوری اسلامی ایران در حالت تخاصم قرار ندارد."

متخاصم خواندن یک دولت و وضعیت حقوقی حاکم بر آن، هیچ ربطی به وجود رفتارهای نامساعد و حتی برخوردهای محدود نظامی یا حرکات نامطلوب سیاسی و اقتصادی و تبلیغاتی دو کشور ندارد.

اعلان دولت دیگری به عنوان "دولت متخاصم" یک اقدام روشن است (یعنی دولت باید این را اعلام کند) و بلافاصله پس از آن، یک مجموعه حقوقی متفاوت بر روابط دو طرف حاکم می شود. برای نمونه، واحدهای نظامی (مثلا کشتی های) دو دولت که در حال مخاصمه هستند، می توانند بلافاصله پس از مشاهدۀ واحدهای طرف مقابل به آن شلیک کنند.

اعلان "دولت متخاصم" در آراء قضائی که از سوی برخی محاکم ایران برای محکومیّت افراد مختلف صادر می شود، یک اقدام غیر حقوقی و غیر قانونی است چرا که قوۀ قضائیۀ یک کشور نمی تواند به نمایندگی از دولت، به کشور دیگری اعلام وضعیت تخاصم کند.

این اقدام در شمار تکالیف دولت ها است. به همین جهت، در سال ۱۳۹۲ وزارت خارجۀ ایران در پاسخ به قوۀ قضائی، به طور روشن اعلام کرد که "هیچ دولتی با ایران در حالت تخاصم قرار ندارد." البته برخی به این پاسخ ایراد گرفته اند و مدّعی شده اند که وزارت خارجۀ ایران بر خلاف سیاست خارجی نظام، هیچ کشوری را متخاصم نمی داند.

بنظر می رسد قضاتی که اصطلاح "دولت متخاصم" را وارد آرای خود کرده اند، هدفشان نشان دادن ادامه آنچه آنهاد دشمنی و خصومت ها با ایران می خوانند است ولی این اقدام بار حقوقی سنگینی چه از لحاظ حقوق بین الملل و چه از لحاظ حقوق داخلی ایران دارد.

گرچه در برخی موارد در ایران، برخی اصلاحات حقوقی بین المللی را به مفهوم شناخته شده و استاندارد آن بکار نمی برند، ولی اعلان دولت دیگری به عنوان "دولت متخاصم" در ردیف این اصطلاحات نیست و معنای روشنی در فارسی و مقررات داخلی ایران دارد. در قوانین ایران هر جا به "دولت متخاصم" اشاره شده است، کاملا روشن است که یک مفهوم حقوقی مبنی بر "وجود حالت جنگ و محاربه" منظور است.

"متخاصم" نامیدن دولت یک کشور توسط قوۀ قضائیه یا قضات آن به این معنی است که آن کشور مورد اشاره را بخشی از "دارالحرب" محسوب کنند که این اقدام خارج از حدود اختیارات قاضی و حتی قوه قضائیه بر اساس قانون اساسی ایران است.

استفاده از واژه "دولت متخاصم" در آراء قضائی ایران، عملا مداخلۀ قوّۀ قضائیه در کار دولت است و علاوه بر اینکه باعث می شود که رأی صادره بی اعتبار باشد (به علّت مغایرت با تفکیک قوا)، می تواند در بلند مدت عواقب بین‌المللی هم برای ایران داشته باشد.