6میلیون ایرانی در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند

به گزارش روزنامه بهار، «سکونتگاه‌های غیررسمی» به مسئله‌ای بغرنج در شهرها بدل شده است؛ پدیده‌ای که با افزایش موج شهرنشینی، به‌ویژه در شهرهای بزرگ، به مرور زمان، رو به افزایش گذاشت و امروز به مرحله‌ای رسیده است که معاون وزیر راه و شهرسازی آخرین وضعیت سکونتگاه‌های غیررسمی را با جمعیت نزدیک به شش‌‌میلیون نفر در 77 شهر کشور و در قالب 851 محله به مساحت بیش از 52‌هزار هکتار اعلام کرد. وی با بیان این خبر به ایسنا گفته است: «ساکنان این بافت‌ها عمدتا مهاجران روستایی و تهیدستان شهری هستند که بدون مجوز و خارج از برنامه‌ریزی رسمی و قانونی توسعه شهری (طرح‌های جامع و تفصیلی) در درون یا خارج از محدوده قانونی شهرها زندگی می‌کنند. ساکنان این مناطق به‌طور معمول فاقد سند مالکیت هستند و از نظر ویژگی‌های کالبدی و برخورداری از خدمات و زیرساخت‌های شهری مشابه بافت‌های فرسوده دچار کمبود هستند.»

«مجید کیان‌پور» با بیان این‌که سکونتگاه‌های غیررسمی بیشتر به دلیل شهری شدن فقر بروز می‌کند، اظهار کرد: «فقر هم صرفا مادی و اقتصادی نیست بلکه ابعاد فقر شامل بهداشت، اشتغال و درآمد، آموزش، امنیت و مشارکت اقشار و گروه‌های کم‌درآمد در برنامه‌ریزی نیز می‌شود. این موضوع خاص کشور ما نیست و در حال حاضر 42‌درصد جمعیت کشورهای جهان سوم یا در حال توسعه در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند.»وی با اشاره به این‌که 52‌هزار هکتار مساحت سکونتگاه‌های غیررسمی در کشور شناسایی و مورد مطالعه قرار گرفته است، گفت: «حدود 24‌هزار هکتار از این محدوده‌ها در قالب 344 محله با جمعیتی بالغ بر دو‌میلیون و 900‌هزار نفر جهت انجام اقدامات کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به عنوان محله‌های در اولویت اول جهت مداخله و ساماندهی توسط ستادهای ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی شهرستانی و استانی انتخاب شده‌اند.» استاندار تهران اما ایراد را به گردن شهرداری‌ها انداخت و به «بهار» گفت: «باید روند مهاجرت‌ها، از سوی شهرداری‌ها کنترل و نظارت شود. به‌هرحال وقتی روند مهاجرت‌های خارج از قاعده و بی‌رویه ساماندهی نشود، مدیریت کردنشان هم با مشکل مواجه می‌شود. البته مهاجرت، در فضای عمومی جامعه، امری طبیعی و مادی است اما باید ساماندهی شود که در این راه باید از تجارب کشورهای دیگر استفاده شود.» «مرتضی تمدن» در ادامه به آنچه در دولت دهم، در این زمینه انجام گرفته هم اشاره کرد و گفت: «آقای احمدی‌نژاد مناطق صنعتی را در نزدیکی این سکونتگاه‌ها احداث و تلاش کرد تا برای ساکنان این مناطق، اشتغال‌زایی کند. اما به‌هرحال شرایط اقتصادی نامطلوبی در سکونتگاه‌های غیررسمی وجود دارد که قطعا بزهکاری‌ها و سایر آسیب‌های اجتماعی را به دنبال دارد.» نابسامانی‌های اجتماعی، مسائل فرهنگی و توزیع ناعادلانه ثروت، عوامل بروز سکونتگاه‌های غیررسمی به عقیده «حسن بیادی» است. وی در گفت‌وگو با «بهار» به انواع این سکونتگاه‌ها هم اشاره کرد و گفت: «بافت‌های فرسوده، نخستین نوع سکونتگاه‌های غیررسمی است. این بافت‌ها سه خصیصه دارند. اول، ناپایدار هستند. یعنی این‌که زمین و ساختمان برای خودشان است اما از استانداردهای نظام مهندسی و مصالح ساختمانی مناسب استفاده نشده است. دوم، ریزدانه هستند. یعنی مساحت خانه‌ها بسیار کم است. سوم هم این‌که نفوذ‌ناپذیرند. یعنی در مناطقی ساخته شده‌اند که عرض کوچه‌ها بسیار کم است و درصورت بروز هرگونه حادثه، امکان امداد‌رسانی پایین است. نوع دیگر، حلبی‌نشین‌هاهستند که این‌ها هم ویژگی ناپایداری را دارا هستند. زورآبادنشین‌ها آن‌هایی هستند که ساکنان به زور در آن مناطق ساکن شده‌اند. عموم این خانه‌ها روی گسل‌های مُشاء و ری، در شمال و جنوب تهران واقع شده‌اند.

طرح مسکن مهر در دولت‌های نهم و دهم، در باطن، مطلوب بود اما اگر به آن توجه و خدمات مطلوب ارائه نشود، به یک معضل تبدیل می‌شود و اصطلاحا به ضد خودش تبدیل می‌شود. زیرا با شهرهای بزرگ فاصله زیادی دارد و این آسیب‌زاست.» نائب‌رییس شورای شهر تهران اما دلیل اصلی ایجاد این سکونتگاه‌ها را نابسامانی اقتصادی می‌داند: «اشکال کار این است شهرنشینان در اولویت هستند. در صورتی که باید به اهالی روستاها، توجه بیشتری شود. من در سفری که به هلند داشتم، در یکی از روستاهای اطراف شهر لاهه، روستایی بود که 500 نفر جمعیت داشت. فروشگاه زنجیره‌ای داشت با یک تونل X_Ray که مشتریان، اجناس خود را در آن می‌گذاشتند. در دستگاه یک جا محاسبه می‌شد و درنهایت مردم از طریق کارت اعتباری‌شان، مبلغ را که در تابلویی نوشته می‌شد، حساب می‌کردند. اینترنت پرسرعت، مسیر مخصوص دوچرخه، علایم راهنمایی و رانندگی و دو پمپ بنزین از ویژگی‌های این روستا بود. ولی ما حتی وقتی می‌خواهیم در تهران به پمپ بنزین برسیم، به دردسر می‌افتیم. زمین‌هایی را در اختیار شرکت نفت گذاشته‌ایم اما خبری از احداث پمپ بنزین نشده است. یکی دیگر از مشکلات در کشور ما و به‌ویژه پایتخت این است که تمام سرمایه‌ها به سوی ساختمان می‌رود. یعنی ساختمان کالا شده است و در بورس عرضه می‌شود و همیشه متغیر است. اما در مالزی یا اسپانیا، قیمت ثابت است و هرکسی می‌داند در هر منطقه از شهر، قیمت مسکن با هر متراژی چه میزان است. یکی دیگر از مشکلاتی که سکونتگاه‌های غیررسمی را پدید آورده، مشکلات فرهنگی است. به‌طور مثال در ناحیه حسن‌آباد زرگنده در شمال تهران، خانه‌هایی وجود دارند که بسیار آسیب‌پذیرند اما مثلا ساکنان می‌گویند که خانه ما هم ارث پدری است و هم این‌که در منطقه‌ای خوش‌آب و هوا قرار دارد. پس به هیچ عنوان حاضر به ترک آنجا نمی‌شوند. در صورتی که در صورت فروش، مبلغ بیشتری نصیبشان می‌شود. یعنی نه آنجا را ترک می‌کند، نه این‌که پول نوسازی را دارد.» بیادی در پایان به پیامدها و آسیب‌هایی که این خانه‌ها، ایجاد می‌کند هم اشاره‌ای داشت و گفت: «تهرانِ 360 کیلومتر مربعی که 180 کیلومتر مربع آن مسکونی است، حدود 14‌هزار هکتار بافت ناپایدار دارد که این تنها بخشی از سکونتگاه‌های غیررسمی است.

برپایه آمار، پایتخت ایران، حدود 20 سکونتگاه غیررسمی دارد که این‌ها، در طرح هادی روستایی قرار گرفته‌اند در حال تبدیل شدن به بخش و بعدها شهر هستند. این موضوع، علاوه بر اختلاف طبقاتی، بزهکاری را هم در پی دارد که این طبیعتا ناامنی در شهرها را سبب می‌شود. به نظر می‌رسد تنها راه علاج، افزایش امکانات شهرهای کوچک و روستاهاست که می‌تواند از مهاجرت‌های گسترده جلوگیری به عمل آورد.»«سیدحسین سراج‌زاده» که در حوزه آسیب‌های اجتماعی به پژوهش می‌پردازد هم در این‌باره به «بهار» گفت: «دلیل شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی در مناطق معمولی این است که به اندازه‌ای هزینه و امکان تهیه مسکن بالاست که با منابع درآمدی بعضی از مردم همخوانی ندارد. در نتیجه به زمین‌های کم‌قیمت که صاحب مشخصی هم ندارند، روی می‌آورند. این مناطق، امکانات پایینی دارند که حتی معامله هم نمی‌شوند. یعنی بلاتکلیف هستند و خریدوفروش نمی‌شوند.» دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت معلم درباره دلایل دیگر رشد این خانه‌ها، ادامه داد: «نوعی فقر منحط و در حاشیه شهرهای بزرگ بودن، جاذبه‌ای ایجاد می‌کند تا مهاجرت به شهرهای بزرگ، افزایش یابد. از آنجا که رابطه وثیقی بین فقر و بزه وجود دارد در نتیجه این سکونتگاه‌ها، علاوه بر آن‌که به مرکز تجمع فقرا تبدیل می‌شوند، عاملی هم برای افزایش بزهکاری می‌شوند، زیرا فاقد کنترل و نظارت اجتماعی هستند.» سراج‌زاده، درباره راه‌حل‌های رفع این‌گونه از سکونتگاه‌ها، راه‌های کوتاه‌مدت را با دید حذف‌شدگی، بدون نتیجه دانست و ادامه داد: «باید راه‌حل‌های بلندمدت به کار گرفته شود. باید از مناطق محروم، محرومیت‌زدایی شود و امکانات عادی زندگی به آنجا برسد. یعنی شرایط برای زیست سالم همراه با تحصیل فراهم شود. علاوه بر این، رونق اقتصادی از طریق اشتغال مناسب می‌تواند برای آن‌ها درآمدزا باشد؛ زیرا اکثرا مهاجر هستند.» وی در پایان به مفهوم مهم حاشیه‌شدگی هم پرداخت و گفت: «به لحاظ روانی و اجتماعی هم باید به ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی توجه شود؛ زیرا آن‌ها نگاهشان به خودشان هم به چشم یک شهروند عادی نیست و همین موضوع، سبب می‌شود تا این نگاه به سایر افراد جامعه هم تسری یابد. پس امکانات عادی زندگی باید به این مناطق برسد تا آسیب‌ها به حداقل رسد.»به‌هررو آنچه اهمیت دارد این است که در همه دنیا، این‌گونه سکونتگاه‌ها وجود دارد.

شهر مردگان در مصر که در حاشیه گورستان قدیمی شهر قاهره شکل گرفته است، یکی از بهترین نمونه‌های آن است که در سایر کشورهای جهان سوم، به وفور به چشم می‌خورد. اما راه علاج آن، تجهیز امکانات این مناطق است تا به زندگی عادی مردم شهر، نزدیک شود و امکان رخ دادن بزهکاری که از شاخصه‌های آن به‌شمار می‌رود، از میان رود.