- در سال ۱۹۶۲ در مناظره‌ای میان دانشجویان یک سخنرانی کردم تحت عنوان " انقلاب، هدیه نسل جوان به ایران باستانی". روشی که من برای این انقلاب پیشنها میکردم، " خیزش عمومی خودجوش" بود.
با در نظر داشتن کودتای انگلیسی- آمریکائی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ برعلیه محمد مصدق، نخست وزیر منتخب مردم، به این نتیجه رسیده بودم که با استقرار اقتصادی مصرف محور بر پایه صدور نفت خام از ایران و واردات کالاها از غرب، و مدار بسته‌ای که میان استبداد رژیم شاه در درون ایران و منافع غربی‌ها در خارج تنظیم میشد، ایران محکوم به رشد از رشد ماندگی شده بود.
به این نتیجه رسیده بودم که تنها راه توسعه در ایران از مسیر یک " نظام اجتماعی باز"، که روابط اجتماعی نه بر مبنای قدرت و سلطه بلکه بر پایه "حقوق" ضمانت شده و قابل اجرا توسط خود مردم تنظیم می‌گردند، قابل دسترسی است. براین مبنا بود که توانستیم میان نیروهای مخالف رژیم شاه و دست نشاندگی او به قدرت‌های غربی یک همبستگی ملی ایجاد کنیم.
زمانی که سال‌ها بعد، در سال ۱۳۵۷، آیت الله خمینی به پاریس آمد او رسما این روش مبارزه را برای تغییر نظام پذیرفت.
امید ما این بود که هرگاه روحانیت به این اصول تعهد بسپارد پس از رفتن شاه دیگر مانعی بر سر راه اجرای آنها نخواهد بود. اما به مجرد بازگشت به ایران پس از فرار شاه، خمینی تغییر، و تجاوز به، تمامی اصول یک نظام حقوق محور را آغاز کرد، وروحانیون، بر خلاف انتظارات ما و تعهداتی که سپرده بودند، به ضدیت با همه آن اصولی پرداختند که موجب فرار شاه شده بود.

* اگر آن روزها آنچه را که امروز میدانید میدانستید به عنوان یک رهبر انقلابی چه رفتار متفاوتی در پیش می‌گرفتید؟
- سوال بهتر این خواهد بود که " اگرانقلاب بتواند ارادی انجام بگیرد مناسب ترین زمان برای تحقق آن کدام است؟ "
انقلاب ایران، به دلیل عدم بستر سازی مناسب برای استقرار یک نظام حقوقمدار پس از سرنگونی رژیم سلطنتی، ایراد داشت. یکی از ایده‌های کلیدی ما این بود که در همه اقشار جامعه، در شهرها و روستاها، شوراها را ایجاد کنیم و از مسیر آنها "شورای انقلاب" را تشکیل دهیم تا بتواند نظامی حقوقمدار را از پائین برقرار کند.
با آنکه خمینی در پاریس تعهد کرده بود این روش را اعمال کند اما در عوض، پس از بازگشت به ایران، بر آن شد که با باز سازی استبداد، از طریق حاکمیت تئوکراتیک، قدرت را از بالا اعمال کند. ما امروز میدانیم که او طرحی پنهانی هم در پاریس فراهم کرده بود. هرگاه آنچه را که امروز میدانم آن زمان میدانستم بدون تردید نهایت تلاش خود را برای افشای آن طرح محرمانه بکار میگرفتم تا اجرای آن یا غیرممکن شود و یا با دشواری روبرو گردد.

* انقلاب‌ها مراحل گوناگونی را طی میکنند. چهل سال پس از انقلاب وضعیت را چگونه می‌بینید؟
- واضح است که انقلاب شروع یک تحول است و نه پایان آن. ایرانیان تنها مردمی هستند که در طول یک قرن دست به سه جنبش و انقلاب بزرگ برای دمکراسی، استقلال و آزادی، زده‌اند: انقلاب مشروطیت در سال ۱۹۰۵ (میلادی)، جنبش ملی کردن صنعت نفت در سال ۱۹۵۱، و انقلاب ۱۹۷۹. این جنبش‌ها موجب تغییرات ساختاری عمده‌ای در جامعه ایرانی شدند. از نظر تاریخی استبداد در ایران بر چهار پایه بنا شده بود: از نظر سیاسی، سلطنت و قدرت نظامی آن؛ از نظر اقتصادی، بزرگ مالکی و بازار؛ از نظر فرهنگی، روحانیت؛ و رابطه سلطه با قدرت‌های خارجی هم پایه چهارم بود. این جنبش‌های پی در پی منجر به از میان رفتن همه پایه‌های داخلی استبداد غیر از روحانیت شد. اما نهایتا اکنون مشروعیت روحانیت نیز، که بخش عمده‌ای از روحانیون، به دلیل مخالفت با ایدئولوژی نظام حاکم، با آن فاصله گرفته‌اند، به شدت کاهش یافته است.
حفظ همین قدرت شکننده دلیل اصلی ایجاد و ادامه بحران‌های خارجی توسط روحانیت حاکم است. ایجاد این بحران‌ها، از زمان خمینی تا امروز، بخشی ازطبیعت رژیم ایران شده است. البته درست است که این بحران‌ها را به تنهائی نمیتوان ساخت و حتما نیازمند همدست هم هستند. در حال حاضر، دونالد ترامپ نقش این همدست را بازی میکند. با فقدان درکی اندک از تاریخ ایران، ترامپ تنها قدرت روحانیت حاکم را، که تا آن اازه به ضعف گراییده است که میتواند با نارضایتی عمومی سرنگون شود، تقویت می‌کند.

* از نظر تاریخی چه درس هائی میتوان از انقلاب ایران آموخت؟
- یک انقلاب واقعی تحول از بالا را با تحول از پائین جایگزین میکند، به این مفهوم که تغییر از طریق شرکت فعال عموم مردم صورت می‌گیرد. همانطور که پیش از این گفتم، و از قدیم به آن باور داشتم، اصول راهنمای چنین تغییری می‌تواند، و باید، پیش از سرنگونی رژیم توسط مردم پذیرفته شده باشد. در آن صورت برای استقرار نظام جدید دیگرنیازی به خشونت و زور نخواهد بود.
هم چنین، همان طور که شاهد هستیم، انقلاب پدیده‌ای جهانی است که دنیا را وارد عصری تازه می‌کند. ایران الگوی انقلاب خودجوش و یدون خشونت جنبش عمومی را به جهانیان معرفی کرد. شاهد بودیم که سال‌ها پس از آن همین الگو در کشورهای اروپای شرقی و دیگر نقاط جهان به کار گرفته شدند. اصول "استقلال"، به مفهوم بیرون بودن از روابط مسلط - زیرسلطه، و "آزادی"، به مفهوم رها بودن از مدار بسته روابط قدرت، می‌تواند هر کشوری را، و در نتیجه همه جهان را، به دوران تاریخی نوینی راهبر شود.
امید من در آغاز انقلاب ایران، و حتی امروز، مدیریت دمکراتیک جهان، با مشارکت برابر همه ملت‌ها، است تا نه تنها قدرت شرکت‌های فراملیتی را تحت مهاردرآورد، بلکه منابع آنها را با استفاده بهینه در خدمت رشد انسان قراردهد، از طبیعت محافظت کند، و یک نظام جدید اقتصادی بیافریند که اقتصاد را در خدمت رشد انسان قرار دهد و نه انسان را در خدمت رشد اقتصاد.

* آیا پس از این همه سال اهداف اولیه انقلاب ایران می‌تواند موفق شود؟ چه شرایطی برای تحقق آن لازم است؟
- از یک نظر ایرانیها خوش شانس هستند که همیشه تجربه‌های تازه‌ای را آغاز میکنند. اما این بد شانسی را هم دارند که از آن جا که اولین هستند مورد حمله قدرت‌های خارجی قرار میگیرند تا آنها را از آن چه کرده‌اند پشیمان کنند.
ترکیب مقاومت ساختارهای استبدادی در درون کشور با مقاومت قدرت‌های مسلط در خارج - از گروگان گیری آمریکائی‌ها تا "سورپرایز اکتبر" و جنگ هشت ساله با عراق، و سپس بحران هسته‌ای، و اکنون فشارحداکثری ترامپ - موانع عمده‌ای بر سر راه یک جمهوری درون زا ایجاد کرده است. چهل سال پس از انقلاب، این ترکیب، با استحکام بخشیدن به تقابل با غرب، آرزوهای بسیاری از ایرانیان را ناکام کرده است. این دو طرف دوقلوهائی شیطانی هستند که یک دیگر را تقویت میکنند.
مردم در ایران به مبارزه خود ادامه میدهند و عاقبت انقلاب را به نتیجه منطقی خود، یعنی "جمهوری شهروندان"، خواهند رساند. اگر غرب حقیقتا قصد کمک به برآورده شدن وعده‌های انقلاب ۱۳۵۷ داشته باشد عاقلانه ترین کاری که میتواند انجام دهد یافتن راه هائی برای کاستن از تقابل با رژیم ایران است و نه افزودن بر آنها.
در حال حاضر، دونالد ترامپ، همدست جانشینان آیت الله خمینی در سرکوب مردم ایران است.