ققنوس بلند پرواز

نگارنده بر این باور است که اگر پروژه ققنوس بخواهد به اهداف بلندی که شاهزاده رضا پهلوی برای او تعیین کرده است تحقق بخشد بایستی در آینده نقشی به مراتب فراتر از آنچه از یک اندیشکده تخصصی، هر چند جامع الاطراف، برای بررسی و ارایه طرحهای توسعه‌ای اقتصادی-اجتماعی ایران ساز انتظار میرود، به عهده بگیرد. در واقع این پروژه میتواند نهایتا در خدمت رنسانس ایرانی که بتدریج در حال شکل گیری است قرار گرفته و به آن سمت و سویی صحیح و قوامی قویم بخشد. زیرا این آشنایی جوانان و تحصیل کردگان ایرانی با بحث‌های عمیق عصر روشنگری و دوران مدرنیته است که جامعه مدنی ایران را به لحاظ فکری توانمند کرده و کشور را آماده استقرار دموکراسی مبتنی بر اعلامیه جهانی حقوق بشر می‌سازد. موفقیت در این مهم، که البته زمان خواهد برد، می‌تواند پروژه ققنوس را بر دوش اقدامات دوران ساز ایجاد آموزش و پرورش رسمی و تاسیس دانشگاه تهران توسط رضا شاه کبیر و ایجاد دانشگاه‌های برتر (آریامهر، شیراز،...)، تاسیس سازمان برنامه و انقلاب شاه و مردم و مخصوصا شناسایی حق رای زنان در انتخابات و تشکیل سپاه دانش توسط شاهنشاه آریامهر قرار داده نقش مهمی در اعتلای جامعه ایرانی بازی کند. بنابراین لازم است مدیریت دانشمند پروژه افق‌های بلندی برای پرواز ققنوس اسطوره‌ای ایران زمین در نظر بگیرد و حداقل برای فازهای بعدی در این موارد برنامه ریزی کند.
ما فعلا در اینجا توجه خود را به کوتاه مدت معطوف کرده و ققنوس را یک اندیشکده با وظایفی مشخص برای ارایه تحلیل‌های سیاسی- اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی برای تشخیص و معرفی پروژه‌های بزرگ و ایران سازدر نظر میگیریم. با اینحال به نظر میرسد حتی با تحدید دامنه فعالیتها به مطالعه و ارایه طرحهای مهم توسعه اقتصادی-اجتماعی ایران، ققنوس در آغاز فعالیتهای خود می‌تواند با چالش‌های بزرگی مواجه شود. برای موفقیت ققنوس لازم است این چالش‌ها شناسایی شده و تدابیر لازم برای مواجه با آنها اندیشیده شود. ما به برخی از این چالش‌ها در سطور زیر اشاره کرده‌ایم اما قبل از آن تذکر دو نکته ضروری است:
- جهتگیری سیاسی پروژه ققنوس. هنگامی که مبتکر پروژه ققنوس ماموریت غایی آنرا توانمند سازی جامعه مدنی ایران برای استقرار قانونمندی و دموکراسی در کشور میداند نمی‌توان از فقدان جهتگیری سیاسی در پروژه صحبت کرد. زیرا ارتقاء جامعه مدنی به سطح پذیرش استقرار دموکراسی مبتنی بر اصول اعلامیه حقوق بشر در ایران در تقابل بنیادی با اهداف و موجودیت سیستم حکومتی ارتجاعی ولایت فقیه حاکم بر کشور است. حکومتی که در آن مردم در واقع از لحاظ فکری صغیر و نا بالغ فرض شده و برای زندگی جمعی و تنظیم روابط خود با دیگر آحاد جامعه و دولت محتاج قیمی بنام ولی فقیه قلمداد میشوند. فرد تام الاختیاری که امتیاز او آشنایی (اگر داشته باشد) با متونی غیر علمی شامل تفسیر رویاها، روایات و احادیث مبتنی بر عادات و سنن زندگی اعراب بیابان نشین ۱۵۰۰ سال پیش و ماموریت او پیاده کردن این سبک زندگی عقب افتاده و بغایت ارتجاعی در ایران است. در عین حال جهت گیری روشن ققنوس بر علیه حکومت تمامیت خواه حاکم بر کشور دلیل آن نیست که این اندیشکده مانند احزاب و تشکل‌های سیاسی فعالیتهای سیاسی داشته باشد. این دو موضوع را باید از هم تفکیک کرد. در آمریکا، اروپا، ژاپن و کشورهای دیگر اندیشکده‌های بسیاری وجود دارند که با جهتگیری‌های سیاسی کم و بیش روشن (فرضا تعهد به فلسفه لیبرال دموکراسی) به کارهای کارشناسی و تخصصی پیشرفته می‌پردازند و به ارتقاء سطح تصمیمگیری مقامات مسیول و در نتیجه بهبود وضع زندگی مردم در این کشورها کمک میکنند. تجزیه و تحلیل مسایل سیاسی، افتصادیی و اجتماعی کشور غیر از فعالیت سیاسی است و متخصصان و دانشمندان علوم سیاسی و اجتماعی ضرورتا و تا زمانی که در احزاب و تشکل‌های سیاسی فعال نباشند افرادی سیاسی محسوب نمیشوند.
- روشن کردن وضعیت حقوقی، چشم انداز و ماموریت ققنوس. نگارنده علیرغم تلاش هنوز موفق به بازدید از سایت اینترنتی اندیشکده ققنوس نشده است. در حالیکه در کنفرانس اعلام موجودیت و مصاحبه‌های بعدی مدیران اجرایی و روابط عمومی ققنوس به سایت اینترنتی این اندیشکده اشاره شد اما نشانی آن داده نشد. مسلما سایت اینترنتی‌ای اندیشکده فعال شده و یا بزودی فعال خواهد شد. انتظار میرود مطابق سنت‌های موجود در مورد موسسات و اندیشکده‌های مشابه تارنمای اینترنتی ققنوس حاوی اطلاعات لازم در خصوص این اندیشکده باشد. اطلاعاتی مانند وضعیت حقوقی اندیشکده (عنوانی که ققنوس به ثبت رسیده، تاسیس کنندگان و هیات امناء و مدیران و مسیولان آن...)، نحوه تامین هزینه‌های پروژه و نحوه پرداخت کمکهای مالی از طرف علاقمندان به آن، چشم انداز (Vision)، ماموریت (Mission) و اهداف ققنوس و نحوه تماس و همکاری با آن توسط پژوهشگران و سایر اطلاعات ضروری و مفید. انتشار این اطلاعات از همان ابتدا به شفافیت موضوع کمک کرده و اطمینان پژوهشگرانی را که مایل به همکاری با اندیشکده هستند جلب خواهد کرد.

چالش‌های ققنوس

همانطور که پیشتر گفته شد پیش بینی میشود در شروع کار، ققنوس با چالش هایی مواجه شود. توفیق در توسعه فعالیتهای ققنوس مستلزم شناسایی و مواجهه صحیح با این چالش‌ها است. شاید بتوان برخی از این چالش را به شرح زیر طبقه بندی کرد:
- اولویت بندی پروژه‌های پژوهشی در بخش‌های مختلف و در کل،
- شناسایی، برقراری ارتباط، سازماندهی و ایجاد شبکه پژوهشگران ایرانی ققنوس در سرتاسر جهان،
- ترسیم نقشه راه ققنوس و ملاحظات کوتاه مدت و بلند مدت بودن پروژه‌ها،
- تامین مالی اندیشکده و پوشش هزینه انجام پروژه‌های قنی-تخصصی،
-....
در اینجا به چند مورد از این چالش‌ها می‌پردازیم.
با شروع به کار ققنوس و تماس پژوهشگران با این اندیشکده احتمالا دهها پروژه تحقیقاتی که از نظر پژوهشگران پیشنهاد دهنده دارای اولویت بالایی هستند به مدیریت اندیشکده معرفی خواهند شد. برخی از پروژه‌های اقتصادی- اجتماعی عمرانی هم از قبل مد نظر مدیریت اجرایی ققنوس بوده است که به نمونه هایی از آنها در کنفرانس اعلام موجودیت ققنوس اشاره شد. اگر معیار صحیحی برای انتخاب پروژه‌ها لحاظ نشود این احتمال وجود دارد که بزودی شمار زیادی از پروژه‌های مطرح شده در بخش‌های مختلف سیاسی، اقتصادی-اجتماعی-فرهنگی- محیط زیستی در فهرست پروژه‌های مهم و اولویت دار قرار گیرند. قدم بعدی طبعا تخصیص زمان و نیروی تخصصی لازم برای بررسی و ارایه طرحهای کارشناسی لازم برای اجرای این پروژه‌ها خواهد بود. این روش میتواند منجر به معرفی و اولویت دادن به پروژه هایی شود که در یک روش اصولی ممکن بود انتخاب نشوند. در حالیکه در یک برخورد اصولی برترین (بر اساس معیارهای شناخته شده) پروژه‌ها شناسایی و در اولویت قرار میگیرند و پروژه‌های دیگر در رده‌های بعدی واقع میشوند. از اینرو تعیین موردی و غیر اصولی پروژه‌ها میتواند چالشی برای حرکت صحیح ققنوس ایجاد کند. بنابراین بهتر است از همان ابتدا روشی اصولی در شناسایی و معرفی و مطالعه پروژه‌ها به کار گرفته شود. منظور ما از اتخاذ یک شیوه اصولی برای انتخاب پروژه‌ها نیز در واقع به کار گرفتن دیدگاهی نظام مند بجای انتخاب موردی و جزء به جزء پروژه‌ها است که در سطور بعد توضیح داده شده است.

روش اصولی برای تعیین اولویتهای پژوهشی ققنوس

ایران عزیز ما یک سیستم پیچیده (Complex System) زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است که کارایی آن پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷، به دلیل حاکمیت یک مدیریت ناکارامد و ارتجاعی با سیاستهای بین المللی ماجراجویانه، کاهش یافته و شاخصهای مختلف کیفیت زندگی در آن سقوط کرده است. کشوری که میتوانست در ادامه رشد اقتصادی سالهای قبل از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ هم اکنون از شاخصهای اقتصادی اجتماعی و فرهنگی در حد اسپانیا و کره جنوبی برخوردار باشد از تامین خوراک مردم خود ناتوان است، ارزش پول آن در حال سقوط آزاد بوده و گذرنامه‌های آن در هیچ جا پذیرفته نمی‌شود. دلیل اصلی این روند نزولی شاخصهای کیفیت زندگی در ایران چهل سال حاکمیت داعش شیعی بر کشور و تلاش مستمر این نظام سیاسی ارتجاعی و تمامیت خواه برای تحمیل عادات و سنن زندگی اعراب بیابان نشین ۱۵۰۰ سال پیش در جامعه امروز ایران از یک سو و صرف منابع مالی و اقتصادی کشور در راه گسترش ایدولوژی بیمار این حاکمیت و تحمیل هژمونی نا میمون آن در منطقه و به خصوص در هلال شیعی خاورمیانه، از سوی دیگر بوده است. طبیعی است که این سیاستها در داخل با مخالفت و مقاومتهای مردمی و در سطح بین المللی با مقابله و تحریم دولتها مواجه شود. نتیجه همه این‌ها سقوط اقتصاد کشور، تخریب محیط زیست تنزل شاخصهای اجتماعی و فرهنگی و روبرو شدن مردم ایران با مشکلات وصف ناپذیر بوده است. بیم آن میرود که ادامه این روندها نه تنها شاخصهای کیفیت زندگی بلکه اصولا موجودیت کشور را که از گهواره‌های اصلی تمدن نژاد بشری بوده است به مخاطره افکند.
از انجا که ماموریت ققنوس شناسایی، تجزیه و تحلیل علمی و تخصصی، ارزیابی و نهایتا توصیه پروژه‌های مهم و ایران ساز (در بخشهای مختلف) است تا در فردای بر سرکار آمدن یک حکومت ملی در ایران این پروژه‌های مهم برای اجرا آماده باشند، به نظر میرسد بهتر است در انتخاب، بررسی و معرفی پروژه‌ها از همان ابتدا به جای تکیه صرف به آگاهیهای موردی و جزیره‌ای کارشناسان و متخصصین بخش‌های مختلف از رویکرد کلی تعیین پروژه‌های مورد نیاز بخش‌های مختلف این سیستم پیچیده زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی (ایران) برای رسیدن به اهداف آن بخش‌ها در مقاطع زمانی چشم انداز پیروی کنیم. بنابراین برای به کارگیری یک روش نظام مند در انتخاب پروژه‌ها مدیریت ققنوس میتواند به اقداماتی چند اهتمام ورزد:
- اول، تنظیم گزارشی همه جانبه از وضع موجود کشور و روندهایی که در چهل سال گذشته ما را به اینجا رسانده است. هدف از تنظیم این گزارش ارایه تصویر روشنی از وضعیت کشور در بخشهای مختلف محیط زیست، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی بر اساس تغییرات شاخصهای مهم این بخشها در چهل سال گذشته، تجزیه و تحلیل این تغییرات و بررسی تاثیر سیاستهای هیات حاکمه و سایر عوامل برونزا بر این تغییرات است. چنانچه این گزارش وضع موجود و روندهای گذشته با همکاری صاحبنظران و متخصصان طراز اول بخشهای مختلف علوم سیاسی-اقتصادی-اجتماعی-فرهنگی و محیط زیست با کیفیتی بالا تهیه شود از مرجعیت بالایی برخوردار شده مراحل بعدی کار را تسهیل خواهد کرد. جزییات و تفصیل این گزارش مبتواند مناسب با هدفی که برای آن در نظر گرفت میشود تعیین شود.
- دوم، تنظیم گزارشی برای توصیف وضعیت ایده آل و مطلوب کشور در یک افق زمانی قابل قبول. این گزارش بر مبنای همان شاخصهای کلان و بخشی گزارش وضع موجود، با جزییات لازم چشم انداز ققنوس از ایران مثلا ۳۰ سال آینده را ترسیم میکند. باید پذیرفت تنظیم یک گزارش چشم انداز ایران مثلا درافق ۳۰ سال آینده، مخصوصا با توجه به تغییرات سریعی که در تمام عرصه‌های علمی و صنعتی و فناوری، اجتماعی و فرهنگی در جریان بوده و مباحثی مانند انقلاب چهارم صنعتی و گسترش استفاده از شبکه‌های هوش مصنوعی و مهندسی ژنتیک و غیره مطرح شده است، کار ساده و پیش پا افتاده‌ای نیست. با اینحال انتظار میرود متخصصان و صاحبنظران همکار ققنوس بتوانند با استفاده از شاخصهای مرجع (Benchmarks)، روشهای مختلف آینده پژوهشی و مدلهای پیش بینی تصویری از وضعیت مورد انتظار ایران در آینده از دیدگاه ققنوس به دست دهند. این گزارش برای صرفه جویی در وقت میتواند به موازات گزارش وضع موجود تنظیم شود.
- سوم، محاسبه شکاف موجود (Gaps) بین شاخصهای وضع موجود با شاخصهای متناظر وضع مطلوب در بخشهای مختلف واستفاده از این محاسبات در تحلیل شکاف (Gap Analysis) بخشهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و زیر بخشهای مورد نظر.
- چهارم، شناسایی مجموعه پروژه‌های بخش‌های مختلف که اجرای آنها وضعیت را در آن بخش به وضعیت مطلوب میرساند.
- پنجم، تعیین آن شمار حداقلی و بهینه از پروژه‌های مهم در میان پروژه‌های شناسایی شده در مرحله چهارم که اجرای آنها در هر بخشی میتواند با حداقل هزینه ممکن شکاف بین وضع موجود و مطلوب را پر کرده و شاخص‌های وضع موجود را به شاخص‌های وضع مطلوب برساند.
- ششم، تنظیم نقشه‌های راه متشکل از مجموعه پروژههای برتر بخشها برای عبور از وضع موجود به وضع مطلوب در هر بخش.

نقشه‌های راه بخش‌های مختلف و ارزیابی پروژه‌ها

هنگامی که مجموعه بهترین و بصرفه ترین پروژه‌ها برای پر کردن شکاف بین وضع موجود و وضع مطلوب یک بخش (یا زیر بخش) تعیین میشود در واقع نقشه راه رسیدن به وضع مطلوب در آن بخش مشخص شده است. چنانچه منابع مالی کشور نامحدود بوده و محدودیتهای فناوری و قانونی در راه اجرای این پروژه‌ها وجود نداشته باشد همه این پروژه‌ها را میتوان به طور همزمان و در دنباله فنی و مهندسی خود اجرا و در بخشهای مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی از وضع موجود به وضع مطلوب رسید. با اینحال مسلم است که منابع مالی کشور (حتی اگر سرمایه گذاریهای خارجی را هم در نظر بگیریم) در هر لحظه از زمان محدود است و ممکن است این محدودیت‌ها اجرای تنها بخشی از این پروژه‌ها را اجازه دهد. در این صورت واضح است که باید بر اساس معیارهای مشخصی اولویت بین پروژه‌های بخش‌های مختلف را تعیین کرد. معمولا روش‌های استاندارد ارزیابی (مالی و اقتصادی) پروژهای سرمایه گذاری برای رده بندی آنها از نظر اولویت اجرا مورد استفاده قراز میگیرد. با اینحال در مواردی که پروژه‌ای استراتژیک محسوب شود، از جمله پروژه‌های بخشهای دفاعی و امنیتی، ممکن است ملاحظات مالی و اقتصادی در اولویت بندی پروژه‌ها کنار گذاشته شوند. با اینحال بهتر است حتی برای پروژه‌های استراتژیک نیز ارزیابی‌های مالی و اقتصادی صورت گیرد زیرا این ارزیابی‌ها هزینه فرصت اجرای این پروژه‌های راهبردی را مشخص و معیارهایی در اختیار تصمیم گیرندگان و سیاستگذاران قرار میدهد که اهمیت نسبی این پروژهها با پروژه‌های تجاری و یا پروژه‌های اجتماعی و اقتصادی معمولی را به روشنی درک کنند.

خلاصه

در خاتمه، ضمن آرزوی موفقیت برای مدیران و دست اندکاران پروژه ققنوس، در این یادداشت با اشاره به برخی از چالش هایی که ممکن است این اندیشکده در آغاز راه با آنها مواجه شود رویکردی نظام مند برای تعیین اولویت پروژه‌های بخش‌های مختلف پیشنهاد شده است که میتواند با نظرات اصلاحی اساتید و صاحبنظران همکار ققنوس تکمیل و مورد استفاده قرار گیرد.