انتشار خبر درگذشت «بهمن مفید»، بازیگر نام‌آشنای تئاتر و سینمای ایران، بار دیگر خاطره نسلی از هنرمندان را زنده کرد که به‌رغم پشتکار و استعداد ستودنی، در نتیجه «بهمن ۵۷» طعم تلخ چند دهه تحمیل غربت و خانه نشینی را چشیدند و سرانجام در پی سال‌ها سکوت و انزوا چشم از جهان فرو بستند. صحبت‌های محمدعلی فردین در مجلس خصوصی را مرور کنید وقتی رو به دوستان و آشنایانش گفت: «ما هر روز می‌میریم».
بهمن مفید روز ۲۵ مرداد ۱۳۲۱ در محله شهباز تهران به دنیا آمد. به گفته خودش چهارساله بود که در نمایش‌های پدر و برادرش بازی کرد. غلامحسین مفید شاهنامه پژوه، بازیگر و کارگردان تئاتر، انسانی فرهنگ دوست بود و به همین واسطه نخستین بذرهای آشنایی با ادبیات کهن این سرزمین و عشق ورزیدن به هنر را در دل فرزندانش کاشت.
سعید کنگرانی، بازیگر فقید سینمای ایران که او نیز از نمونه‌های آشکار انکار، سانسور و ممنوعیت طی سال‌های پس از انقلاب به شمار می‌رود، در آخرین گفتگوی منتشر شده‌اش خانواده مفید را اینگونه معرفی می‌کند: «خانواده آقاي مفيد در محله شناخته شده و مورد اعتماد بودند. وقتي بچه بودم نزديك منزل خاله‌ام پشت ورزشگاه شهباز زورخانه‌اي بود كه غلامحسين‌خان مفيد، پدر بيژن و بهمن به آنجا رفت و آمد داشت و شناخته شده بود. خانواده فرهنگ‌دوستي بودند، پدرشان با عبدالحسين نوشين - کارگردان صاحب‌نام تئاتر در دهه ۳۰ ، موسس «تئاتر فرهنگ» و «تئاتر سعدی»- جلسات فردوسي‌خواني مي‌گذاشت و اين بچه‌ها از كودكي با ادبيات كلاسيك ايران انس داشتند.»
اردوان، بیژن، بهمن، هنگامه و هومن مفید هریک به نوبه خود دستی به آتش هنر رسانده‌اند؛ از نوازندگی و شاعری و ترانه‌سرایی گرفته تا نمایشنامه‌نویسی و بازیگری و کارگردانی تئاتر.
از صحنه کوچک خانه تا افتتاحیه مجلل تالار رودکی:
آشنایی و دوستی غلامحسین مفید با عبدالحسین نوشین، از کارگردانان پیش‌رو تئاتر ایران در آن روزگار فرزندان را هرچه بیشتر به سوی این هنر سوق داد. بیژن، برادر بزرگترِ بهمن مفید حدودا ۲۸ سال داشت که «آتلیه تئاتر» را بنیان گذاشت و البته بعدها به همراه اردوان و هنگامه مفید تجربه سال‌ها فعالیت در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را در کارنامه ثبت کرد.
«بیژن وقتی در سال ۱۳۴۲ از گروه "تئاتر ملی" بیرون آمد، سالن خانه پیش آهنگی واقع در دروازه دولاب به مدد هوشنگ کبیر از طرف آموزش پرورش برای تمرین تئاتر در اختیارش قرار گرفت، با کمک بهمن مفید بچه‌های محل را گرد هم آورد و "آتلیه تئاتر" را بنیان نهاد و اولین حرکت مستقل‌اش را در زمینه تئاتر ایرانی آغاز کرد.»
بهمن مفید درباره اولین جلسه تمریناتشان چنین می‌گوید: «آن شب من به بچه‌ها گفتم اگر آمده‌اید اینجا کار تئاتر کنید و هنرپیشه بشوید،خیلی کار داریم اما اگر آمده‌اید که هنرپیشه بشوید و پول در بیاورید،اشتباه آمده‌اید، من شما را می‌برم که فیلم بازی کنید. آن شب از ۶۰ نفر،۳۰ تایشان رفتند، از ۳۰ نفر باقی مانده هم ۱۰ - ۱۵ نفر بعدا رفتند و همین بچه‌های "شهر قصه" ماندند.» ۱
آقای مفید علاوه بر فعالیت همراه برادرش در "آتلیه تئاتر" به تحصیل پرداخت و از دانشکده هنرهای دراماتیک فارغ‌التحصیل شد.
وقتی تالار رودکی، از مهمترین بناهای فرهنگی هنری ایران در روز سوم آبان ۱۳۴۶ با اجرای بالۀ «زال» به کارگردانی منیژه وکیلی و در حضور محمدرضا شاه و فرح پهلوی افتتاح شد، بهمن مفید به همراه حسین سرشار (خواننده اپرا، موسیقیدان، دوبلور و هنرپیشه) و افسانه دیهیم (بازیگر نقش رودابه) در این اجرا روی صحنه رفت.
او همچنین با بیشتر تجربه‌های تئاتریِ بیژن مفید همراه شد؛ از جمله می‌توان به نمایش «شاپرک خانم» ۱۳۵۰ نوشته بیژن مفید و کارگردانی دان لافون (مدیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان)، «کوتی و موتی» نیاوران ١٣٥٢، «سهراب، اسب، سنجاقک» ۱۳۵۶ اجرا شده در کارگاه نمایش اشاره کرد؛ اما پیش از تمام این‌ها نمایش «شهر قصه» بود که به یکی از بلندآوازه‌ترین و ماندگارترین آثار بیژن مفید بدل شد و نام بهمن مفید در فهرست عاومل نمایش به چشم می‌خورد. این اثر در سال ۱۳۴۵ با بازیگران گروه تئاتر برنامه دوم رادیو (که زیر نظر ایرج گرگین قرار داشت) ضبط تمرینی شد اما ضبط اصلی با بازیگران «آتلیه تئاتر» اتفاق افتاد که «بیژن مفید» در نقش ملا، شتر و صداهای زمینه، «بهمن مفید» در نقش خرس و «هومن مفید» در نقش آقاموشه کنار یکدیگر ظاهر شدند. نمایش در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ پخش تلویزیونی شد تا بهمن مفید به نوعی نخستین حضور مقابل دوربین را تجربه کند.
اولین سکانس در اولین حضور سینمایی و ماندگاری پنجاه ساله:
بهمن مفید با کارگردانان صاحب‌نام تئاتر دهه ۴۰ همچون بیژن مفید، بهرام بیضایی در نمایش «میراث و ضیافت» (آذر ۱۳۴۶ در تالار ۲۵ شهریور) و عباس جوانمرد در گروه هنر ملی همکاری کرد اما خانه نشینیِ ناشی از طوفان انقلاب موجب شد بیش از هرچیز با تجربه‌های سینمایی هنرمند در اذهان باقی بماند؛ بویژه با اجرای بی‌نقصِ مونولوگ مشهور در اولین سکانس حضورش در فیلم سینمایی «قیصر» ۱۳۴۸، اولین ساخته مسعود کیمیایی. در روزگاری که همکاری بازیگران تئاتر با کارگردانان سینما چندان به مذاق جامعه تئاتری خوش نمی‌آمد و بعضا به طرد می‌انجامید. با این وجود بهمن مفید به درخواست بچه محل خود پاسخ مثبت داد تا این همکاری سرآغازی باشد بر تغییر مسیر جدی زندگی حرفه‌ای او و ایفای نقش در بیش از هفتاد فیلم سینمایی. «قیصر»، «رضا موتوری» و «داش‌آکل» هر سه ساخته مسعود کیمیایی در کنار فیلم‌های «طوقی» و «بابا شمل» به کارگردانی زنده یاد علی حاتمی از جمله آثار مهم سینمای ایران به شمار می‌روند که بهمن مفید در آن‌ها به ایفای نقش پرداخته است.
حجاب انقلاب و حذف چهره هنرمند:
هم‌زمان با وقوع انقلاب ایران و افزایش تهدید اهالی فرهنگ و هنر از سوی نیروهای تندرو در سال‌های ابتداییِ دهه شصت، بهمن مفید نیز به خیل پرشمار هنرمندانی پیوست که ناچار به مهاجرت از ایران شدند. قریب به دو دهه بعد، با پیروزی سیدمحمد خاتمی در انتخابات دوم خرداد ۱۳۷۶ و دعوت شخص رییس جمهور از ایرانیان مهاجر، بهمن مفید نیز پس از سال‌ها دوری از وطن، در سال ۱۳۷۸ به منظور عیادت از مادرش به ایران بازگشت اما به علت توقیف پنج‌ساله گذرنامه‌اش در ایران ماندگار شد.
«گفتند ممنوع‌التصویرم. رفتم تئاتر بازی کردم. بعد یکی با کلت آمد گفت: تئاتر تعطیل. من هم رفتم آمریکا! با میان‌پرده‌خوانی زندگی می‌کردم که رئیس دولت اصلاحات گفت همه ایرانی‌ها می‌توانند تا دو هفته بعد برگردند ایران. من هم آمدم، پاسپورتم را ضبط کردند و نگذاشتند برگردم. بد هم نشد! ماندم پیش مادرم!»
اتفاقی که بعضی رسانه‌های حکومتی در ایران همواره سعی بر تحریفش داشته‌اند. این مسئله حتی در اطلاعیه منتشر شده از سوی خانواده، هم‌زمان با اعلام خبر درگذشت آقای مفید نیز بازتاب داشت: «در تمام سال‌های مهاجرت و خانه‌نشینیِ ناخواسته‌اش بر این باور بود که "به نام نکو گر بمیرم رواست/ مرا نام باید که تن مرگ راست" یاد او در قلب و خاطر تک تک مردمان ایران که بهمن مفید آن‌ها را می‌ستود تا ابد زنده خواهد ماند.»
بهمن مفید پس از چند سال مبارزه با سرطان ریه، عصر روز دوشنبه ۲۶ مرداد ۱۳۹۹، تنها یک روز پس از تاریخ تولدش در تهران درگذشت تا به این ترتیب یکی دیگر از آخرین بازماندگان "آتلیه تئاتر" و نمایش "شهر قصه" چشم بر جهان فروبسته باشد.
فرزاد موتمن، کارگردان سینما مقیم تهران در صفحه اینستاگرام خود به بهانه درگذشت این هنرمند می‌نویسد: «بازیگر محبوب، کسی است که مردم او را بعنوان بخشی از خاطره جمعی خود می‌پذیرند، حتی اگر «مکمل» باشد و بهمن مفید بهترین مکمل بود و اگرچه عمر مفید حضورش در فیلم‌های سینمایی، به یک دهه هم نرسید، اما بیش از پنجاه سال است که مردم قبولش دارند.» یادش گرامی.
برگرفته از سایت [جمهوری ایرانی]
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* گفتگوی «جمیله ندایی» با بی بی سی فارسی ۲۷ آبان ۱۳۹۱
* همان
