نویسنده به تفصیل نقش سپاه پاسداران، به‌خصوص سپاه قدس و سلیمانی در شکل‌دادن به سیاست‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی را شرح می‌دهد که ترکیبی از واقع‌بینی، فرصت‌طلبی و بی‌رحمی بوده است. عزیزی توضیح می‌دهد که چگونه سلیمانی به تاجیکستان رفت تا فرماندهان افغان ضد طالبان را متقاعد کند با آمریکا برای سقوط این رژیم در افغانستان همکاری کنند. در آن مقطع، به گفته مصطفی زندیه، دیپلمات پیشین ایرانی، «منافع آمریکا و ایران در یک خط قرار گرفته بود... میان ما یک پیمان نانوشته به وجود آمده بود.» هر چند دیپلمات‌های ایرانی، از جمله جواد ظریف در نیویورک، روی همکاری در افغانستان با مقامات آمریکایی مذاکره می‌کردند، اما ابراهیم طاهریان‌فرد، سفیر وقت ایران در تاجیکستان، برای طرف آمریکایی این نکته را روشن ساخته بود که «مدیریت این مذاکرات نه به‌دست وزارت خارجه محمد خاتمی بلکه در اختیار مردی قرار دارد که آمریکایی‌‌ها به ندرت نام وی را شنیده بودند: قاسم سلیمانی.»

جمهوری اسلامی، همکاری با ایالات متحده را فرصتی برای بهبود روابط دو کشور می‌دید. اما، سخنرانی «محور شرارت» جورج بوش در سال ۲۰۰۲ که ایران را در کنار عراق و کره شمالی، جزو کشورهای شریر و یاغی قرار داد، تمام رشته‌های امید جمهوری اسلامی را پنبه کرد. به گفته عزیزی، «ایرانیان از اینکه می‌دیدند با وجود همکاری با آمریکا در افغانستان، دست رد به سینه‌شان خورده است، عصبانی بودند. اما در عین حال از چشم‌انداز حمله نظامی آمریکا به ایران نیز ترسیده بودند.»

هرچند به‌دلیل نقش جواد ظریف در مذاکرات برجام و تاکیدش بر نقش دیپلماسی میان غرب و ایران، برخی به‌ویژه در میان طیف‌های اصلاح‌طلب حامی دولت، نگاه مثبتی به او دارند، عزیزی می‌گوید «ظریف و سلیمانی به نوع خود، دیپلمات‌های جمهوری اسلامی بودند که از جایگاهشان منافع تهران را پیش می‌بردند.» اما شاید برخی بپرسند «کدام یک نماینده جمهوری اسلامی‌اند؟ جواد خنده‌رو یا قاسم ترش‌رو؟» ولی واقعیت این است که «این دو مرد، خادمان آیت‌الله خامنه‌ای بودند که به وفاداری [اطرافیانش] ارزش زیادی قایل است.»

عزیزی به ما یادآوری می‌کند پروژه هژمونی و منطق‌ه­ای جمهوری اسلامی راه به جایی نمی‌برد. زیرا، جمهوری اسلامی برخلاف کمونیسم که پس از جنگ سرد یک سوم جهان را تحت کنترل خود داشت، نظام اقتصادی و سیاسی قابل تقلید ندارد و «ولایت فقیه، دکترین حاکم بر ایران، تنها محدود به کشورهایی با جمعیت اکثراً شیعه است.» یک نمونه آن، تلاش‌های ناکام سپاه قدس در بوسنیا در دهه نود میلادی بود که می‌خواست نیرویی همانند حزب‌الله در مرزهای اروپا به وجود آورد.

سقوط صدام حسین، فرصت طلایی را در اختیار سلیمانی قرار داد که به کمک گروه‌های شیعی متحد خود، آمریکا را درگیر باتلاق عراق کند و کاخ سفید به جای تغییر رژیم در تهران، معطوف به بغداد و بصره و فلوجه شود. اما، به قول نویسنده، نهایتاً افزایش تنش و تشدید حملات بالای نیروهای آمریکایی در عراق، به قیمت جانش تمام شد. شاید محاسبه او این بود که حمله به یک فرمانده ارشد و مهم جمهوری اسلامی برای کاخ سفید یک خط قرمز است. شاید حق با رایان کراکر، سفیر پیشین آمریکا بود که در نیویورک تایمز نوشت: «غرور بر قضاوت وی سایه افکند.»

با حذف سلیمانی، دستاوردهای سپاه قدس شکننده به نظر می‌رسد. به گفته عزیزی، به نظر می‌آید که نخست وزیر جدید عراق به دنبال مهار نفوذ ایران به هر قیمت ممکن است: «عراقی‌ها همانند دیگر مردم خاورمیانه، بیش از این نمی‌خواهند که تحت حاکمیت فرماندهان در سایه باشند.»

مشخصات کتاب:

آرش عزیزی، فرمانده سایه: سلیمانی، ایالات متحده و جاه طلبی بین المللی ایران»، انتشارات ون ورلد، ۳۰۴ ص، ۲۰۲۰.