پیش از هر چیز بایست دانست که تجدد ایرانی تقلیدی از مدرنیته غرب بوده و نه خودِ مدرنیته. این دو واژه ایرانی (تجدد) و غربی (مدرنیته) نه معناً و نه مفهوماً با یکدیگر یکی نیستند. این را می‌دانیم که بانیان انقلاب مشروطه نخبگان و روشنفکران بوده‌اند دستکم در آغاز این رویداد. گروهی از این روشنفکران که پیش از این برای تحصیل و کنجکاوی از ترقی و پیشرفت فرنگ، به آن دیار بطور موقت اقامت گزیده بودند برخی وجوه مدرنیته همچون قانون و قانونگرایی را در بازگشت به ایران سوغاتی آورده بودند. قانون اساسی مشروطه هم اقتباسی از قانون اساسی فرانسه است. همه اینها شامل وجه برونی مشروطه ایرانی به حساب می‌آید که وجه درونی‌اش همان نحوه نگرش روشنفکران و نخبگان بوده که هم خود و هم مشروطه را در بن بست سنت و تجدد آچمز کرده بود. به اختصار نحوه نگرش سه تن از این روشنفکران را مطرح می‌کنیم.

از نظرات این سه «روشنفکر» و «نخبه» سیاسی که در لا به لای سخنان و نوشته‌هایشان منعکس است نمی‌توان اندیشه سیاسی بکر که بتواند پشتوانه انقلاب مشروطه باشد، بیرون کشید. این «اندیشه»‌ها بر ضد اندیشه‌های سیاسی بکر‌اند. شالوده نظری مشروطه بر چنین ضعف و سُستی‌ای استوار بوده. «عدالتخانه» ما از پشتوانه نظری روشنفکرانی نظیر آخوند زاده، ملکم خان و طالبوف برخوردار بود که اولی «حریت» اسلامی /عرفانی را همان آزادگی در غرب می‌پنداشت و از اینطریق در فکر «پرتستانیسم» اسلامی بود و دومی «آزادی را همان امر بمعروف و نهی از منکر» و سومی «غیرت» و «مسلمانی» را شرط آزادی می‌دانست. بینش هیچ کدام از این سه روشنفکر و نخبه سیاسی کمترین نزدیکی با نظریه لیبرالیستی آزادی که پشتوانه نظری بورژوازی در غرب بوده، نداشته است. نضج بورژوازی در اروپا که به قانون نیاز داشته، بدون پشتوانه نظریه سیاسی بکر لیبرالیسم محال بوده است. مشروطه ما که چنین پشتیبانی نداشته تا آن را به حساب پیدایش و رُشد بورژوازی جامعه ایران بگذاریم. مشروطه ایرانی در جدایی نهاد سلطنت و روحانیت به دلیل فقدان نظری/سیاسی بکر، درست است که پنجاه سال دوام آورد ولیکن با پیروزی انقلاب اسلامی شکست نصیبش شد. اینکه ما در مشروطه و حتا پس از آن خواستار جدایی این دو نهاد بوده‌ایم یک حرف است تثبیت نشدن این جدایی در پنجاه سال حکومت پهلوی‌ها حرف دیگر.

نیکروز اعظمی