حجاب اجباری و کنترل سکسوالیته زنان، از همان آغاز پرچم ایدئولوژیک نظام بود. حتی جرقه انفجار جنبش مهسا نیز با قتل ژینا (مهسا) امینی به دلیل مسئله حجاب زده شد که به بزرگترین رویارویی جامعه با نظام روبرو شد. با این همه نتایج یک تحقیق تازه نشان می‌دهد بیش از نیمی از دختران و زنان بین ۱۵ تا ۲۴ ساله در تهران بی حجابند و ۹۵ درصد آنان ونیز ۸۵ درصد پاسخ دهندگان با حجاب اجباری مخالفند. [۴] این تنها نمونه کوچکی از ردپای "ابرجنبشی" که نظام با سرکوب خشن، انسداد سیاسی روز افزون، طالبانیزه کردن هرچه بیشتر جامعه و مجازات‌های روزافزون علیه بی حجابی و "بد حجابی" می‌کوشد با آن مقابله کند. اما "غول" از شیشه تنگ خارج شده است و نمی‌توان آن را به داخل آن بازگرداند!

فمینیسم اینترسکشیونال و جنبش مهسا

این تنها حکومت اسلامی نبود که با دستکم گرفتن توان چالشگری زنان ایرانی با برآمد این جنبش غافلگیر شد. تصویر رایج در غرب نیز عموما با دستکم گرفتن توانمندی زنان در کشورهای پیرامونی نظیرایران همراه است. این تلقی در نزد "فمینیسم سفید" یا آنچه چاندرا مهانتی "فمینیسم کولونیال" [۵] می‌نامد نیز پر رنگ است. چنین تصویری - گذشته از رواج پیش داوری‌های بیگانه ستیزانه - به رونق گفتمان‌های قیم گرایانه (پاترنالیستی) در برخورد به زنان این جوامع نیز منجر شده که به ویژه امروز توسط "فموناسیونالیسم" در غرب دامن زده می‌شود. برداشتی که مردان مسلمان را یکسره تهدیدی برای فمینیسم و برابری جنسیتی می‌داند و خود را موظف به "آزاد سازی" زنان مهاجر مسلمان متعلق به "کشورهای اسلامی" می‌داند که قربانی منفعل وناتوان هستند.

پژوهش‌های فاریس[۶] درباره فموناسیونالیسم در سه کشور اروپایی ایتالیا، فرانسه و هلند و مطالعات

ساگر و مولیناری[۷] در سوئد، تصویر روشنی از رابطه این نوع از فمینیسم با ناسیونالیسم افراطی و نیروهای خارجی ستیز به دست می‌دهد. حال آن که نه می‌توان به بهانه ضد نژادپرستی، فمینیسم و برابری جنسیتی را قربانی کرد و نه به نام دفاع از فمینیسم به اندیشه‌های اولتراناسیونالیستی، مسلمان ستیزی و نژادپرستانه مشروعیت بخشید. وانگهی، روشن نیست چگونه ادعای حزب لوپن فرانسه یا حزب خارجی ستیز دمکرات‌های سوئد که عمیقا سکسیست هستند را در دفاع از ارزش‌های برابری جنسیتی در اروپا می‌توان جدی گرفت. به ویژه زمانی که به بهانه آن، بیگانه ستیزی یا مسلمان ستیزی را توجیه می‌کنند. همزمان، این نیز پرسیدنی است که چگونه سوئد سیاست خارجی خود را "فمینیستی" و مبتنی برمبارزه با خشونت علیه زنان و تبعیض جنسیتی می‌خواند و همزمان با بزرگترین دشمن زنان، جمهوری اسلامی دست همکاری می‌دهد!

در واقع برای درک عمیق از جنبش مهسا و مبارزات زنان در کشورهای پیرامونی، توجه به فمینیسم ضد نژادپرست، گفتمان‌های پسااستعماری و نظریه تقاطعی (اینترسکشیونالیتی) بسیار پراهمیت است. به ندرت فعالان حقوق بشر و فمینیست‌های حامی جنبش زن زندگی آزادی در غرب کنجکاو آن هستند که بدانند به جز حمایت کردن، چه می‌توانند از جنبش زن زندگی آزادی در ایران و به طور کلی مبارزات زنان در کشورهای پیرامونی بیاموزند؟ برای نمونه، ژیژگ در مقاله "از ایران بیاموزیم" به فمینیست‌ها در غرب شدار می‌دهد تنها حمایت از جنبش زن زندگی آزادی کافی نیست، بلکه باید با آموختن از آن همچون "نخستین انقلاب فمینیستی جهان" دریافت چگونه می‌توان مردان را با خواست‌های زنان همراه کرد و جنبش‌های اجتماعی نیرومندتر زنان در غرب را سازمان داد؟. [۸]

یک نمونه دیگر، امکان غنا بخشیدن به تئوری خشونت پرهیزی جودی باتلر توسط جنبش مهسا است. او در جایی گفته بود: "اهمیت خشونت پرهیزی در لحظات صلح طلبانه نیست بلکه زمانی آشکار می‌شود که انتقام امری کاملا معقول به نظر آید". [۹] رویکرد ظاهرا "انتزاعی" و مطلق باتلر به استراتژی خشونت پرهیزی، پرسش‌ها و انتقاداتی را برانگیخته است. همزمان، جنبش زن زندگی آزادی در ایران با شعارها و خصلت خشونت پرهیز مبارزات خود در برابر یک حکومت تا دندان مسلح و سرکوبگر و بی رحم، درس‌های بسیاری برای غنا بخشیدن به نظریه خشونت پرهیزی در بر دارد.

حمایت یا همبستگی؟

پرسش این جا است که آیا ما تنها باید خواهان "حمایت" از جنبش زن زندگی آزادی و مبارزات زنان در کشورهای پیرامونی باشیم یا بیشتر به گسترش ایده "همبستگی" که چندگانه و متقابل است بیاندیشیم؟ گفتمان همبستگی در تمایز از ایده حمایت چه در سطح ملی و چه بین المللی یاری می‌رساند تا به دور از رویکردهای ملتمسانه یا آمرانه، قیم گرایانه، قوم مدارانه، غرب محور یا مرکز گرا، پیوندهای ملی و جهانی جنبش زنان تقویت شود. این رویکرد حتی بخت همراهی دیگر جنبش‌ها و از جمله مردان را با مطالبات زن محورانه افزایش می‌دهد.

برای نمونه گفتمان "همبستگی " متکثر و متقابل در جنبش زن زندگی آزادی توانست هم از شکاف بین فمینیسم "مرکز" و"پیرامونی" بکاهد، هم بر بخشی از شکاف‌های اتنیکی، جنسیتی، جنسی و نسلی و سیاسی حول اهداف مشترکی که صرفا سلبی نبود غلبه کند. جنبش مهسا همانقدر توانست در کردستان و بلوچستان به خیزش زنان و جوانان و مردان همراه منجر شود که در تهران و دیگر شهرها. این نشان داد که یکی دنباله روی دیگری نیست. شعارهای "کردستان، زاهدان، تهران اتحاد، اتحاد"، نمادی از همپوشی و همبستگی نسبی جنبش‌های گوناگون در کشوری بود که شکاف‌های اتنیکی در کنار شکاف جنسیتی، نسلی و طبقاتی و گرایش جنسی از جدی ترین معضلات آن به شمار می‌رود. این واقعیت که علاوه بر "مرکز" در بسیاری از مناطق اتنیکی تحت ستم نظیر بلوچستان و کردستان نیز گروه‌های زنان و "اقلیت‌های جنسی" و "معلولان" بیش از هر زمان دیگر سربرآورده یا فعال شدند تنها خصلت تقاطعی (اینترسکشیونالیتی) این جنبش و اهمیت گفتمان همبستگی برای تقویت پیوند آنها با یکدیگر را به نمایش می‌گذارد. به هر رو جنبش مهسا فمینیسم مرکز گرای ایرانی را به توجه و یادگیری بیشتر از کنشگری زنان اتنیکی که با ستم تقاطعی بیشتری سردرگریبانند وادار می‌کند.

"انقلاب زنانه" و نابینایی جنسیتی در اپوزیسسیون

جنبش زن زندگی آزادی بخش مهمی از اپوزیسیون مردانه ایران را نیز غافلگیر کرد که نه برآمد چنین جنبشی را پیش بینی می‌کرد و نه با شعارهای آن پیوند محکمی داشت. بخش مهمی از اصلاح طلبان به دلیل باورهای محافظه کارانه خود از آنجا که این جنبش را ساختارشکن، رادیکال و چالشگر هنجارهای سنتی و استبداد دینی یافتند، سکوت پیشه کردند. در میان گروه‌های ساختار شکن اما اپوزیسیون راست افراطی و گذشته گرا از همان آغاز با انکار رنگ فمینیستی جنبش زن زندگی آزادی، سردادن شعارهای سکسیستی مستهجن، طرح شعار "مرد میهن آبادی" و "انقلاب ملی" خواندن این جنبش، کوشید آن را مسخ و مصادره به مطلوب کند. به جای همراهی با جنبش نوین اجتماعی یا "انقلابی زنانه"‌ای که مبلغ زندگی، خشونت پرهیز و خواستار آزادی بود، این جریان با تبلیغ انتقام جویی علیه دگر اندیشان، ستایش خشونت و مرگ پرستی، برپایی چوبه‌های دار و دفاع تعصب آلود از اقتدارگرایی موروثی و فردی و نوستالژیک نشان داد که تفاوت ماهوی با حاکمان ندارند. مهمترین تفاوت آنها شاید در باور به احیای یک مردانگی اقتدارگرا، ناسیونالیسم افراطی و سکولاریسم آمرانه همچون گفتمانی رقیب در برابر مردانگی نوستالژیک اسلام گرا است. در مقابل، فمینیست‌ها، گروه‌های ال جی بی تی، گروه‌های اتنیکی تحت ستم و اپوزیسیون چپ، دمکرات و لیبرال - تمام قد یا با اما و اگر و برخی انتقادات- به حمایت از جنبش زن زندگی آزادی پرداختند. با این همه جنبش زن زندگی آزادی نه تنها از نظام بلکه از اپوزیسیون نیز تا حد زیادی عبور کرد یا دستکم شاهد پیوند محکمی بین این دو نبودیم. تا زمانی که اپوزیسیون گام جدی در جهت پرکردن شکاف نسلی و فمینیزه کردن سیاست در برنامه و ساختار خود - آنهم در کشوری با ایدئولوژی رسمی زن ستیز - برندارند، این خطر وجود دارد که بیش از پیش به حاشیه رانده شود و نتواند نقش درخوری در تحولات ایفا کند.

مفهوم "اجتماعی شدن وارونه" درتحقیقات من (منبع شماره ۳) و دیگران درباره تضاد نسلی در خانواده‌های مهاجر ایرانی، بیشتر ناظر بر وارونه نقش والدین و جوانان در تربیت اجتماعی و سهم فزاینده نوجوانان در آموزش و تربیت والدین خود در جامعه جدید است. پدیده‌ای که در عصر دیجتال پررنگ تر شده و در جنبش مهسا نیز به چشم می‌خورد. یک نمونه آن تشویق والدین توسط دختران جوان برای پیوستن به پیوستن به جنبش و یا الهام بخشی جوانان و نوجوانان در گفتمان‌های جامعه است. یک درس مهم جوانان و زنان در جنبش مهسا برای اپوزیسیون این است که تنها در صورت فاصله گیری از رویکردهای سنتی همچون پدرسالاری، قیم گرایی، اقتدارگرایی، سازماندهی‌های هرمی، فرقه گرایی و با ایدئولوژی زدایی و آموختن از تجربه و نیاز نسل جوان می‌توانند خود را به روز کنند. بسیاری اما برآنند حمایت بخش بزرگی از اپوزیسیون از این جنبش بیشتر جنبه ابزاری داشته و شکاف نسلی و جنسیتی فزاینده بین جامعه با نه تنها نظام، بلکه با اپوزیسیون به گونه‌ای است که می‌تواند توصیف آصف بیات درباره "اپوزیسیون علیه جنبش" [۱۰] به یک بیماری مزمن بدل شود.

در بررسی‌های آسیب شناسی اپوزیسیون ایران، علاوه بر موارد فوق به وِیژه می‌بایست براهمیت فمینیزه کردن سیاست تاکید کرد که پیش تر به آن اشاره کرده‌ام. پیش ازبرآمد جنبش مهسا طرح فمینیزه کردن سیاست، بیشتر نظریه‌ای انتزاعی، لوکس و نوعی کپی برداری برای ایران تلقی می‌شد. با برآمد این جنبش اما گویی با پدیده "آفتاب آمد دلیل آفتاب" روبرو شدیم. گرچه پیش بینی بروز یک "انقلاب زنانه" در ایران چندان دشوارنبود و شخصا پیش از یک دهه پیش برآن تاکید کرده و نوشتم: "تردید ندارم که انقلاب آینده ایران "زنانه" است که با صلح طلبی، مسالمت جویی، شبکه افقی سازماندهی، پلورلیسم و مطالبه محوری، گفتمان‌های فرا ایدئو لوژیک خود را به نمایش می‌گذارد. بر این باورم که میزان ترقی و دموکراتیزه شدن جامعه را با میزان رهایی زنان میتوان سنجید و بارها نوشته‌ام که چه در خانواده و چه در دیگر نهادها و سازمان‌های اجتماعی، فمینیزه کردن سیاست، به معنای تحولی مسالمت آمیز و دموکراتیک است که نفع آن به سود کل جامعه است". [۱۱] در واقع "در نظامی که زن ستیزی ایدئولوژی رسمی و راهنمآی آن است، زنان یکی از اصلی ترین قربانیان و همزمان از اصلی ترین چالشگران آن نظام به شمار می‌روند. هم از این رو سیاست اپوزیسیونالی - هم به مثابه نوعی از ارزش متفاوت و هم ابزاری برای تغییر- می‌بایست مسئله زنان را بیش از هر زمان و مکان دیگری به محور فعالیت‌های خود بدل سازد. رویکردی که گسترش مشارکت زنان در پیکارهای سیاسی را با الهام بخشی فمینیسم در سیاست در پی خواهد داشت. ...آینده ایران از منظر جنسیتی در گرو جدال بین ایدئولوژی‌های مردانگی به شدت نوستالژیک و اقتدارگرای دینی، ناسیونالیستی و قومی با "انقلابی زنانه" در حوزه سیاست، فکر و سبک کار خواهد بود. هرچه قدر سیاست ورزی متعارف با نابینایی جنسیتی و تلاش برای به حاشیه راندن زنان همراه باشد، بازهم نمی‌تواند از گسترش "انقلابی زنانه" که "ازدواج سفید" تنها جلوه‌ای از چالش نظامی زن ستیز توسط زنان است جلوگیرد. " [۱۲] بروز پدیده "دختران خیابان انقلاب" تنها یکی از جدی ترین نشانه‌های نطفه بستن یک انقلاب زنانه بود و هم از این رو تاکید کردم: "جمهوری اسلامی پی برده است چهار دهه تلاش برای هنجارمند ساختن حجاب از طریق تحمیل آن نه تنها بی نتیجه مانده است، بلکه نگران آن است که رشد این پدیده به "انقلاب زنانه ای" فرا روید که می‌تواند به چشم اسفندیار نظام بدل گردد. "[۱۳]

به سوی فمینیزه کردن سیاست

فمینیزه کردن سیاست اما دقیقا به چه معنا است؟ واژه فمینیزه شدن سیاست همچون فمینیزه شدن فقر، فمینیزه شدن مهاجرت، فمینبزه شدن آموزش و تحصیل و فمینیزه شدن خدمات و شهرهای بزرگ، ناظر بر گسترش کمی و حضور هرچه بیشتر زنان در حوزه‌های فوق است. برای نمونه زمانی که در دانشگاه چالمرز در گوتنبرگ از فمینیزه کردن فضای آکادمیک صحبت می‌شود، منظور اتخاذ مجموعه سیاست هایی است که حضور زنان را درسطح اساتید و رهبری نظام آموزشی پررنگ تر می‌کند. به عبارت روشن تر: "فمینیزه کردن سیاست به معنای ۱ سیاست تامین برابری جنسیتی در نهادهای نمایندگی و فضای مشارکت سیاسی است ۲ گسترش حضور فعال زنان در فضای سیاسی همراه و به قصد در هم شکستن رل‌های جنسیتی سنتی برخاسته از مردسالاری است ۳ طریق دیگر از سیاست ورزی در زندگی روزمره روابط دو جنس و دیگر گرایش‌های جنسی است که جایگزین فهم سیاست تنها با هدف فتح قدرت است". [۱۴]

امروزه برخی به جای فمینزه شدن سیاست از ضرورت فمینیستی شدن سیاست سخن می‌گویند. چرا که مشکل تنها گسترش مشارکت زنان در سیاست نیست، بلکه موضوع اتخاذ سیاست فمینیستی است. یعنی بیش از آن که تنها افزایش کمی سطح مشارکت زنان در سیاست و مسئله نمایندگی و رهبری زنان آماج این سیاست باشد، محتوای "زن ورانه" آن در راستای تامین برابری جنسیتی و آزادی زنان اهمیت دارد. پیامدهای دوران نخست وزیری مارگارت تاچر نشانگر این حقیقت است که نفس قرار گرفتن زنان در موقعیت‌های کلیدی بدون اتخاذ سیاست فمینیستی چندان مشکلی را حل نمی‌کند. یعنی همان طور که سخن گفتن از "فمینیزه شدن مردان" به قصد رهایی آنان از قفس پدرسالار که خود افریده‌اند، موضوع روز است، مسئله فمینیزه کردن سیاست، رویکردی مهم برای رهایی زنان (و مردان) از الگوهای مردانه سیاست ورزی است که امروزه در برخی از کشورهای اروپایی و آمریکای لاتین مورد توجه قرار گرفته است.

فمینیزه کردن سیاست در ایران نیازمند گام‌های زیر است: ۱-گسترش مداخله گری و مشارکت زنان در سیاست از طریق هموار ساختن و شورانگیز کردن کردن سیاست ورزی برای زنان است. یک رویکرد جامعه محور به جای دولت محوری از طریق پرداخت به مسائل زندگی روزمره زنان، توجه ویژه به مبارزه علیه خشونت بر زنان، برجسته کردن صدای زنانی که با ستم مضاعف روبرویند نظیر کارگران، زنان اتنیکی، همجنس گرایان و...

مبارزه با هنجارهای "مردانگی" و "هموسوسیالیتی" (یکدست سازی مردانه در سطوح رهبری با تحمیل هجنارهای مردانه که به حاشیه راندن زنان منجر می‌شود) از پیش شرط‌های فمینیزه کردن سیاست و خارج کردن آن از پدیده‌ای عمدتا مردانه است. امری که می‌تواند با افزایش نقش زنان در رهبری و با رویکرد فمینیستی، زمینه مشارکت دیگر زنان را افزایش دهد. تمرکز بیشتر بر روی مسائل زنان و بررسی سیاست‌های "عمومی" از منظر جنسیت (نظیر بررسی فمینیستی انقلاب ایران) گامی در راستای فمینیزه کردن سیاست است. سیاست ورزی نوستالژیک، انتزاعی، ابزاری یا اتوپیک که با تغییر در امروز و همینجا بیگانه‌ است، باید جای خود را به سیاست‌های مطالبه محور به قصد تغییر در جامعه مدنی، زندگی روزمره، فرهنگ و ساختار بدهند. بدین ترتیب پساساختارگرایی در نقد همزمان ساختار و روزمره گوهر رویکرد فمینیستی به سیاست است. عقلانیت مراقبت گرا، جامعه محور، خشونت پرهیز، و ضد اقتدارگرایی، مردسالاری و قیم گرایی شالوده سیاست فمینیستی است.

در واقع به جای سیاست ورزی مهلم از مردانگی اقتدارگرا که در بسیاری از زمان‌ها بر تبلیغ فرهنگ خشونت، انتقام جویی، کینه ورزی و ویرانگری استوار است، یک سیاست مراقبت گرا، خشونت پرهیز، عدالت جو، ضد تبعیض و مدافع برابری جنسیتی و نگرش انتقادی نقش مهمی در فمینیزه کردن و دمکراتیزه تر کردن سیاست دارد (همان منبع پبشین).

درحوزه سازماندهی و سازمان یابی، فمینزه شدن سیاست با گذر از ساختارهای هیرارشیک و سلسله مراتبی بسته به اشکال جنبشی، سیال، شبکه‌ای و افقی میسر است. هرچه فعالیت سیاسی شکل شبکه‌ای و ژله گونه بیشتری به خود بگیرد، توانایی جذب زنان و جوانان در آن افزایش می‌یابد. این شاید یکی از دلایل حضور گسترده زنان و جوانان در احزاب سبزدر اروپا است.

نباید فراموش کرد که الگوهای مردانه در سیاست و سازماندهی همچنان الگوهای قدرتمندی هستند که رهایی از آنان چندان ساده نیست. وانگهی در عصری که ابتذال شر هرچه فراگیرتر می‌شود، اتخاذ یک سیاست فمینیستی یا فمینزه کردن سیاست با چالش‌های بسیار جدی تری هم در ایران و هم در سطح جهان روبرو است که نیازمند بررسی دیگری است. با این همه نه قدرت سرکوب بنیادگرایان اسلامی، نه راست افراطی و پوپولیسم و نه میراث قدرتمند مردسالاری نمی‌تواند دستاوردهای جنبش زنان و "انقلاب مهسا" را محو کند. آینده را نمی‌توان پیش بینی کرد. اما همان قددر تصور این که آینده یکسره بر پایه ایده آل‌های ما استوار خواهد شد، خوش بینی است که بپنداریم عقربه زمان را می‌توان به عقب برگرداند!

منابع:

[۱] نگاه کنید د به مهرداد درویش پور: جرقه انفجار ابرجنبش و انقلاب زنانه ایران، بی بی سی ۳۱

شهریور ۱۰۴۱؛ " ابرجنبش زن، زندگی، آزادی"، زمانه ۱۸ آذر ۱۴۰۱ و همچنین "آسیب شناسی جنبش زن زندگی آزادی و ظرفیت های ناشناخته آن"، بی بی سی، ۳۰ تیر ۱۴۰۲

https://www.bbc.com/persian/articles/c87k43lr7ggo

https://www.radiozamaneh.com/745064/ و https://www.bbc.com/persian/articles/cgl8d6zv4ndo

[۲] اسمائین لاشر، مهمترین انقلاب فمینیستی جهان، برگرفته از لوموند۳ نوامبر ۲۰۲۲

https://www.iran-emrooz.net/index.php/politic/more/103774/

[۳]نگاه کنید به کتاب های من "چاللشگری زنان علیه نقش مردان" (۲۰۰۱، نشرباران) به ویژه فصل "زن ایرانی در برزخ سنت و مدرنتیه در

و رساله دکترایم به نام "زنان مهاجرالگو شکن (۲۰۰۳).https://www.iran-emrooz.net/index.php?/zanan/more/15547/

https://pubs.sub.su.se/1002.pdf

[۴] جواد متولی: نتایج یک تحقیق میدانی: ۹۵ درصد زنان تهرانی مخالف حجاب اجباری، ایران وایر، ۱۶ اسفند ۱۴۰۲

https://iranwire.com/fa/features/126136-%D9%86%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D8%AC-%DB%8C%DA%A9-%D8%AA%D8%AD%D9%82%DB%8C%D9%82-%D9%85%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%DB%B9%DB%B5-%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%84%D9%81-%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D8%AC%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DB%8C/

[۵] Mohanty, Chandra Talpade. (1984). "Under Western Eyes: Feminist Scholarship and Colonial Discourses". Boundary 2. ۱۲:۳-۱۳:۱. pp. 333-358.

[۶] Farris, Sara R. (2017). In the Name of Women's Rights: The Rise of Femonationalism. Duke University Press.

[۷] Sager,M. & Mulinari, D. (2018) Safety for whom? Exploring femonationalism and care-racism in Sweden

Women's Studies International Forum, 68 p.149-156

[۸]آسلاوی ژیژک: از مردم ایران بیاموزیم، 6 مهر ۱۴۰۱ سایت زمانه

https://www.radiozamaneh.com/733093/

[۹] ماشا گسن: جودیت باتلر از ما می‌خواهد که به خشم خود شکل تازه‌ای بدهیم، سایت آسو،۶۰ /۰۹ ۱۴۰۱

https://www.aasoo.org/fa/articles/4113

[۱۰] آصف بیات: اپوزیسیون علیه جنبش: آسیب‌شناسی یک بیماری سیاسی، سایت آسو، ۱۰ /۱۲/۱۴۰۲

https://www.aasoo.org/fa/articles/4667

[۱۱] گفتگوی پروین بختیاری نژاد با مهرداد درویش پور، ۱۵ نوامبر ۲۰۱۲، ایران امروز

https://www.iran-emrooz.net/index.php/politic/more/42103/

[۱۲] گفتگوی رضا گوهر زاد با مهرداد درویش پوردرباره فمینیزه کردن سیاست، عصر نو ۱۲ مارس ۲۰۱۹

https://asre-nou.net/php/view.php?objnr=46892

[۱۳] مهرداد درویش پور: دختران خیابان انقلاب، نماد انقلاب زنانه ایران، بی بی سی: ۳ فوریه ۲۰۱۸

https://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-42929767

[۱۴] فمینزه کردن سیاست، مهرداد درویش پور، ۱۴ شهریور ۱۳۹۹، سایت اخبار روز