تردیدی نیست خلیل ملکی به عنوان یک شخصیت و کنشگر سیاسیِ متفکر، خلاق و فعال از خطا و لغزش بَری نبود اما در مقایسه با کسانی که به زمانۀ او نقش شخصیت و رهبر سیاسی ایفا می‌کردند گام‌ها به پیش بود.
انصاف و عدالت همراه با شناخت وباوربه نقشِ مثلثِ "مقدس" انسان، فرهنگ و آزادی، و مؤلفه‌های عقلانیت و منطق حاکم بر پدیده‌های سیاسی و اجتماعی در پیشرفت جامعه از سجایای اخلاقی این شخصیت و رهبر سیاسیِ منصف بود.

خلیل ملکی " سوسیال دموکراتی"، ناسازگاربا تعبد و تبعیت از"عقل و رفتار" وابسته و ایدئولوژی‌های دین مدارانه و مذهب گونه، و سازگار با میانه روی و اعتدال، گریزان از خشونت ونفرت پراکنی و دخالت دادن احساسات وهیجانات و تمایلات فردی در تبیین و تفسیر مسایل سیاسی و اجتماعی بود. پراگماتیستی که واقع بینانه در پرتو" کردارگرائی سودمندانه" و پذیرش نسبی گرائی وکثرت گرائی در اخلاق و سیاست، به دنبال یک همبستگی تعالی خواهانه ومدارا وعدالتِ اجتماعی در جامعه بود، بهمین خاطر هم از سوی "ساواک" وهم از سوی مطلق گرایان جزم اندیش و کج پندارو خیالباف مورد تهمت و تهدید و ترور شخصیت قرار گرفت و رنجِ " فلک الافلاک" و " قزل قلعه" و " زندان شهربانی" و " زندان رفقا" کشید تا آن حد که به گفتۀ خودش " یک نفس آسودگی ندید". او را سلطنت طلب، جاسوس امریکا و انگلیس خواندند وچنان عرصه براو تنگ کردند که به سوی مرگی زودرس و تراژیک سوق داده شد. خلیل ملکی آنگونه که چرک زبان‌ها و ترورپروران و قهرمانان سیر نزول رفتار اخلاقی جار می‌زدند" جاسوس امپریالیست ها" نبود، مخالف سرسخت حزب توده ایران و حزب کمونیست اتحاد شوروی و هر نوع خودکامگی و تمامیت خواهی بود، و به این خاطر بارها رنج و درد تازیانه خودکامگی بر جسم و جانش نشاندند. او اما جسورانه با انصاف سیاسی وبه خاطر مردم و میهنش و وفاداری به ارزش‌های بنیادین سوسیال دموکراسی به تلاش‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی‌اش ادامه می‌داد. وی به عنوان یک روشنفکر سیاسی و یک سوسیال دموکرات جانانه تلاش ومبارزه می‌کرد تا جامعه ایران در مسیر پیشرفت و آزادی و دموکراسی، و گسترش رفاه و عدالت اجتماعی هدایت شود، موضع گیری‌ها و رفتار سیاسی وی در سال‌های ۱۳۳۰-۳۲ و در رخدادها و بلواهای سال‌های ۴۲-۱۳۴۰ نشان ازهوشمندی و درایت سیاسی او دارند. خلیل ملکی حتی با محمد رضا شاه و نظام سیاسی‌ای که او را آزرده و زندانی کرده بود با انصاف و اخلاق سیاسی مواجه شد. وی دعوت دربار را پذیرفت و با محمد رضا شاه دیدار و گفت و گو داشت تا نقدها و نظراتش را مطرح کند شاید شنیده و پذیرفته شوند. از نگاه خلیل ملکی محمد رضا شاه پادشاهی خودکامه بود اما مذاکره، گفت و گو و دیدار با پادشاه و حمایت ازاصلاحات واقدام‌های مثبت وی، و نقد و نفی افکار و رفتار زیانبار وی و رژیم‌اش را کاری درست و عاقلانه ونشانه‌ی پایبندی به انصاف سیاسی در راستای منافع ملی و تحقق خوشبختیِ مردم سرزمین‌اش می‌دانست، وی در دیدارهایش با محمد رضا شاه از واقعیت‌های موجود اجتماعی گفت، ومشکلات و راه برون رفت از مشکلات را گوشزد کرد با این امید که گوش و هوشی شنوا در کار باشد و جامعه در مسیر درستی هدایت شود.
زندگی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خلیل ملکی گنجینه‌ای برای بهره مندیِ نسل جوان است، درس‌ها، یادها و خاطره‌های خلیل ملکی محو ناشدنی‌اند و پادزهرایی علیه اضمحلالِ "انصاف و اخلاق سیاسی"، درس‌ها، یادها و خاطره‌های انسانِ گرانمایه‌ای که"برای بهتر زیستن، متفاوت بودن و متفاوت زیستن" با شجاعتی عقلانی و مدنی مبارزه کرد تا از ناممکن‌ها، ممکن‌ها خلق کند.

مسعود نقره‌کار

****
برای مطالعه:
۱- حمید شوکت، میعاد در دوزخ، زندگی سیاسی خلیل ملکی، انتشارات فروغ، پائیز ۱۳۹۹ (۲۰۲۰)
۲- محمدعلی همایون کاتوزیان، خاطرات سیاسی خلیل ملکی، انتشارات رواق ۱۳۶۰
۳- عباس میلانی، نگاهی به شاه، نشرپرشین سیرکل، تورنتو- کانادا، سال ۱۳۹۲/۲۰۱۳
۴- محمد علی حقیقت سمنانی، خلیل ملکی و قضیه انشعاب تاریخی، نگین، شماره ۸، دور جدید- تابستان۱۳۷۸
۵- خاطرات نورالدین کیانوری، موسسه تحقیقاتی و انتشاراتی دیدگاه، انتشارات اطلاعات و تهران ۱۳۷۲
۶- خلیل ملکی و مسأله مدرن‌ شدن ایران، گفتگو با همایون کاتوزیان- سایت همایون کاتوزیان
۷- داریوش آشوری - از امید خلیل ملکی تا یاس احمد فردید- مهرنامه
۸- سایت گویا علی میرفطروس، خلیل ملکی: اندیشمندی تنها،
خلیل ملکی وتراژدی روشنفکران تنها، مجله روشنفکر
۹- نامه‌های خلیل ملکی، به کوشش امیر پیشداد ومحمدعلی همایون کاتوزیان/
خلیل ملکی، از انشعاب تا همراهی مصدق، محمدعلی همایون کاتوزیان
۱۰- مجموعه مقالات، خلیل ملکی (۵ جلد)، به کوشش رضا آذری شهرضایی
۱۱- یادداشت‌های زندان فلک‌الافلاک، مجله فردوسی، از شماره ۳۱۲، تاریخ ۲ مهر۱۳۳۶ الی شماره ۳۱۹، تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۳۶ (مقالات خلیل ملکی، جلد پنجم)
۱۲- خاطرات سیاسی خلیل ملکی، شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، پاییز ۱۳۶۸
*