 |
|
|
|
|
|
|
 |
|
|
|
|
||
|
||||||
 |
 |
 |
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
||||||
|
|
|
|
|||
(مجيد رهبانى سردبير نشريه جهان کتاب است)
[email protected]
«كتاب الكترونيكى»1، «كتابخانه ديجيتال»2 و «كتابخانه مجازى»3 پديدههاى نسبتاً جديدى هستند كه توجه صاحب نظران را به خود جلب كرده و بحث هايى جدّى را مطرح ساختهاند. كتاب الكترونيك نسخه ديجيتال يك اثر مكتوب است، حال اين اثر به صورت كاغذى هم چاپ شده باشد يا نه. اطلاعات ذخيره شده كتاب الكترونيك به صورت هاى مختلف قابل عرضه و انتشار است. انتشار به صورت لوح فشرده4 يا در شبكه جهانى (وب) از آن جمله است. قابليت كتاب هاى الكترونيك به ارائه اطلاعات آثار مكتوب منحصر نمىشود، بلكه آن ها علاوه بر متن، گاه شامل تصوير و صوت و... نيز هستند و مجموعهاى «چند رسانهاى»5 را تشكيل مىدهند. «كتابخانه ديجيتال» و «كتابخانه مجازى» محل نگهدارى و ارائه كتابهاى ديجيتالاند و اغلب به معناى واحدى به كار مىروند، در صورتىكه يكى نيستند. بنا به تعريف، «كتابخانه ديجيتال» كتابخانهاى است كه منابع و امكانات مختلف، شامل كتاب و لوازم و نيروى انسانى و.. را دارد و خدمات كتابدارى و كتابخانهاى معمول را با بهرهگيرى از فنآورى ديجيتال ارائه مىدهد و البته بخشى از اين خدمات را نيز بر روى وب عرضه مىكند. ولى كتابخانه مجازى كتابخانهاى «بدون مكان» و «بدون كتاب» است. يعنى منابع آن تنها بر روى وب موجود است و همه خدمات را نيز از همين طريق ارائه مىكند.
درباره كتاب الكترونيكى و كتابخانههاى ديجيتال و مجازى حرف و حديث بسيار است. موافقان و مخالفان آن ها بحث هاى زيادى را طرح كردهاند و از آينده اين پديدههاى نو با خوشبينى يا بدبينى سخن ها گفتهاند6 كه در اينجا قصد تكرار آن ها را ندارم. ولى آن چه امروزه آشكارا ديده مىشود، رونق گرفتن كتاب هاى الكترونيك، افزايش تعداد و رشد و گسترشِ شتابان كتابخانههاى مجازى فارسى است. سرعت تحولات در اين زمينه آن قدر چشمگير هست كه بتوان با احتياط از ظهور پديدهاى جدّى در عرصه حضور زبان فارسى - و البته كتاب فارسى - در شبكه جهانى سخن گفت. در اين نوشته كوشيدهام تصويرى از وضعيت كنونى اين پديده به دست دهم. در ابتدا، براى آشنايى با گوشهاى از جهانِ كتابِ ديجيتال، از يك كتابخانه مجازى نامآور انگليسى زبان ياد كردهام و پس از آن به كتابخانههاى فارسى موجود در وب پرداختهام. آنچه اين نوشته از چنان كتابخانههايى تصوير مىكند، اگرچه به واسطه برخى محذوراتِ بىنياز از توضيح نمىتواند كامل باشد، ولى تا حدّ زيادى گوياى واقعيت هست.
طرح گوتنبرگ
از مدّت ها پيش فعاليتى با نام «طرح گوتنبرگ»7 شكل گرفته است كه هدف آن تبديل كتاب هاى كاغذى به كتاب هاى ديجيتال و ارائه رايگان آن ها در شبكه جهانى است. در حال حاضر متن كامل بيش از 20 هزار عنوان كتاب انگليسى در كتابخانه مجازى طرح گوتنبرگ در دسترس است و اين مجموعه هر روز - دقيقاً هر روز - كامل تر مىشود. براى آن كه تصورى از نحوه روز آمد شدن مجموعه اين كتابخانه داشته باشيم كافى است در نظر آوريم كه تنها در يك روز (7 ژوئن 2004 / 18 خرداد 1382) 34 كتاب تازه وارد اين كتابخانه شده است و در روز بعد نيز 6 عنوان ديگر به آن افزوده شده. مراجعان به كتابخانه مىتوانند كتاب هاى مورد نياز خود را بر اساس نام كتاب، نام مؤلف و موضوع جستجو كنند. تنظيم كتاب ها بر اساس ردهبندى كتابخانه كنگره صورت گرفته كه سرعنوان هاى موضوعى آن چنين است: كليات، فلسفه، روانشناسى، دين، تاريخ، جغرافيا، علوم اجتماعى، علوم سياسى، حقوق، تعليم و تربيت، موسيقى، هنر، زبان و ادبيات، علوم، پزشكى، كشاورزى، فنآورى، علوم نظامى، علوم دريايى، كتابشناسى، و علوم كتابدارى.
در كتابخانه مجازى طرح گوتنبرگ چند فهرست جانبى هم ديده مىشود. از جمله فهرست بسيار حجيمى از كتاب هايى كه به زودى عمر حق مؤلف (كپى رايت) آنها به سرخواهد آمد و مىشود آن ها را به رايگان در اينترنت گذاشت. جالب آن كه در برابر نام هر كتاب، تاريخ دقيق خاتمه اعتبار حق مؤلف آن، با ذكر روز و ماه و سال، درج شده است. اين فهرست قريب به هزار عنوان را شامل مىشود. فهرست ديگر، مربوط به كتاب هاى در حال آماده شدن (در دست حروفنگارى) است كه اين نيز چند صد عنوان را در بر مىگيرد. فهرست مشابهى هم به معرفى عنوان هاىِ پيشنهادىِ متصديان طرح گوتنبرگ اختصاص يافته كه از علاقهمندان دعوت مىكند تا آن ها را حروفنگارى كنند و در اختيار كتابخانه بگذارند. گفتنى است كه كارهاى طرح گوتنبرگ به طور داوطلبانه صورت مىگيرد. يعنى علاقهمندانِ قراردادن كتابى در شبكه جهانى با متصديان طرح تماس مىگيرند و با هماهنگى آنها، آن كتاب را در قالب (فرمت) مشخصى آماده مىسازند.
كتابخانه مجازى طرح گوتنبرگ علاوه بر كتاب هايى كه در چارچوب اين طرح تهيه مىشود، ساير كتاب هايى را كه در شبكه جهانى به رايگان ارائه شدهاند نيز در مجموعه خود وارد مىسازد؛ و البته مآخذ خود را نيز به دقت ذكر مىكند. نكته آخرى كه بايد درباره پايگاه اينترنتى (سايت) اين كتابخانه گفت، طراحى ساده آن است. شكل و شمايل بسيار ساده و بدون پيرايه اين پايگاه كه آشكارا باعث سهولت كار و نيز سرعت عملِ چشمگير كاربران در گشودن صفحات و جستجو مىشود، مىتواند براى همكارانِ تازه كار فارسى زبانِ آن آموزنده باشد.
كتابخانههاى فارسى در شبكه جهانى
از شكلگيرى كتابخانههاى فارسى در شبكه جهانى مدت زيادى نمىگذرد. با اين حال اين پديده نيز مانند همه پديدههاى «عصر انقلاب ديجيتال» به سرعت در حال رشد و گسترش است. شمارى از اين كتابخانهها در پايگاه هاى اينترنتى شكل گرفتهاند و بسيارى نيز وبلاگهايى هستند كه براى اين كار راهاندازى شدهاند. از پايگاه هاى اينترنتى چند «كتابخانه ديجيتال» كه بگذريم، بقيه اين كتابخانهها را بايد «كتابخانه مجازى» به شمار آوريم. يكى از ويژگي هاى اين كتابخانهها آن است كه هيچ يك جنبه تجارى مستقيم ندارند. يعنى وجهى بابت استفاده از مجموعهشان مطالبه نمىكنند. از برخى كتابخانههاى داراى گرايش هاى اعتقادى يا سياسى خاص كه بگذريم، اكثر كتابخانهها كوشيدهاند جانب بىطرفى را كه يك اصل اساسى در اطلاعرسانى و البته كتابدارى است رعايت كنند و از اعمال سليقه شخصى بپرهيزند. از اين رو، مجموعههاى بسيارى از آن ها شامل همهگونه كتاب ديجيتال موجود در شبكه جهانى مىشود.
چنان كه از توضيحات برخى كتابخانهها برمىآيد، آن ها حاصل ابتكار و صرف وقتِ جوانان علاقهمندى است كه به تنهايى
دست به كار شدهاند و سپس كسان ديگرى به يارى آن ها آمدهاند و رفته رفته چنين مجموعههايى را شكل بخشيدهاند. در اين كتابخانهها كه اغلب به صورت وبلاگاند، مجموع نامههاى الكترونيك (اىميل) مراجعان و يادداشت هاى توضيحى صاحبان وبلاگها خود «تاريخچه»اى از چگونگى شكلگيرى كتابخانهها نيز هست. يك ويژگى مهم و اميدبخش اين كتابخانهها، مستقل و خودجوش بودن آن هاست و باعث مسرّت است كه هنوز پاى نهادهاى دولتى و «حمايت»هاى مخرب آن ها به اين عرصه گشوده نشده است.
برخى از اين كتابخانهها خود دست به كار حروفنگارى كتاب ها و قرار دادن آن ها در شبكه جهانىاند و بسيارى ديگر صرفاً كتاب هاى موجود در وب را گرد مىآورند و به ابتكار و سليقه خود آن ها را ردهبندى موضوعى مىكنند. بعضىها مآخذ كتاب ها را ذكر كردهاند و شمارى آن را مسكوت گذاشتهاند. در هر حال همين ويژگى اخير باعث شده كه اين مجموعهها مشابهت زيادى با هم داشته باشند و گاه حتى يكسان بهنظر برسند. ردهبندى موضوعى اغلب كتابخانهها نيز اشكالات اساسى دارد و پيداست كه در اين كار كمتر از دانش كتابدارى يا راهنمايى كتابداران استفاده شده است. اين اشكالات منحصر به بهكار نگرفتن نظام هاى ردهبندى استاندارد و شناخته شده نيست، بلكه در همين ردهبنديهاى ابداعى فعلى هم برخى از كتاب ها در جاى درست قرار ندارند. اشكال ديگرى كه در بسيارى از كتابخانههاى مجازى ديده مىشود اين است كه فهرست كتاب ها صرفاً نام كتاب را در خود دارد و بس، بىآن كه مشخصات ديگرى مانند نام نويسنده و احياناً مترجم كتاب را ارائه كند. در نتيجه در مواردى كه اثرى نام آشنا نيست يا صرفاً از عنوان آن نمىشود به محتوايش پى برد، كاربر چارهاى جز گشودن پرونده (فايل) يا پروندههاى كتاب ندارد كه خود باعث اتلاف وقت و زحمت بيهوده است. ديگر اين كه كتاب هاى فارسى موجود در اين كتابخانهها در قالب هاى PDF و HTML و يا فاي لهاى فشرده )ZIP( ارائه مىشوند كه در مواردى ممكن است ضبط يا گشودن آن ها خالى از دشوارى نباشد، ولى اغلب ناممكن نيست.
آن چه در بسيارى از كتابخانههاى مجازى فارسى در دسترس است تنها شامل كتاب نيست، بلكه نوشتههايى اعم از داستان، مقاله، تك نگاشت و... نيز كمابيش در ميان مجموعهها ديده مىشود. همچنين است آثارى كه احتمالاً هيچگاه «چاپ كاغذى» نداشتهاند. به تازگى شمارى از نويسندگان ايرانى مهاجر كه به دلايلى امكان انتشار آثارشان را در داخل يا خارج كشور نيافتهاند به جمع طرفداران كتابخانههاى مجازى پيوستهاند و نوشتههاى خود را در آن ها عرضه مىكنند. و البته وجود كتاب هايى كه مدّتهاست ناياباند و مجال انتشار دوباره نيافتهاند و يا آثارى كه امروز به دلايلى بازچاپ آن ها مقدور نيست از جاذبههاى كتابخانههاى مجازىاند.
در اينجا شمارى از اين كتابخانهها معرفى شدهاند. آشكار است كه اين ها تمام كتابخانههاى فارسى نيستند، بلكه نمونههايى هستند از پديده روبهرشد و گسترشى كه همپاى تحولات عظيم جهانى در اين عرصه، در حوزه زبان و فرهنگ ما شكل گرفته است.
نگاهى به چند كتابخانه ديجيتال و مجازى فارسى
«كتابهاى رايگان فارسى»8 نام وبلاگى است كه فهرست مفصلى از كتاب هاى ديجيتال فارسىِ موجود در شبكه جهانى را گردآورده است. شايد مفصل ترين و كامل ترين فهرست چنين كتاب هايى را در همين وبلاگ بتوان يافت. سعى گرداننده وبلاگ آن بوده كه بدون جانبدارى از گرايش يا اعمال سليقهاى خاص، هر آن چه را از كتاب هاى فارسى در شبكه جهانى موجود است فهرست كند. او همچنين در توضيحى، بر اين نكته تأكيد ورزيده كه نه كتاب هاى ضد مذهبى را در فهرست خود قرار مىدهد و نه آثار ضد رژيم را. چرا كه مىخواهد به كار خود تداوم ببخشد و اين دو دسته كتاب مانع از تحقق چنين خواستى خواهند شد.
ردهبندى موضوعى كتاب ها در اين كتابخانه، غيرحرفهاى و ناكامل است و چون اين وبلاگ مجهز به«جستجوگر» نيست، ردهبندى ياد شده مزيد بر علت شده است. نداشتن جستجوگر نقطه ضعف بزرگى براى چنين مجموعه نسبتاً مفصلى از كتاب هاست. در اين كتابخانه مراجعان مىتوانند از اطلاعاتى كه در بخش هاى جانبى وجود دارد بهره ببرند؛ مانند عناوين كتاب هاى جديد هر ماه و آخرين اطلاعات درباره كتاب هاى فارسى موجود در اينترنت. ضمناً مراجعان مىتوانند با درج نشانى پست الكترونيك خود در جايى كه مشخص شده، فهرست كتاب هاى جديد هرماه را به صورت اىميل دريافت كنند. فهرست كتاب هاى در دست تهيه نيز در وبلاگ ديده مىشود، همچنين فراخوانى خطاب به علاقهمندان، كه هريك داوطلبانه 20 صفحه از يك كتاب را حروفنگارى كنند. آخرين كتابى كه براى اين كار پيشنهاد شده، كليات ايرج ميرزا است.
متأسفانه اين كتابخانه آمارى از مجموعه خود به دست نداده است، ولى با يك بررسى اجمالى مىشود دريافت كه صدها عنوان كتاب در آن فهرست شده است. براى مثال، در زير سرعنوان موضوعى «تاريخ»، بيش از 30 عنوان وجود دارد كه البته برخى از آنها مقالهاند و نه كتاب (مانند مقالات دكتر اميرحسين خنجى و عبدالله شهبازى). در زير عنوانِ «شعر» حدود 50 اثر كلاسيك ادبيات فارسى ديده مىشود، بعلاوه 70 اثر در قالب شعر نو. رده «كتاب هاى دينى: اسلام» نزديك به 200 عنوان را شامل مىشود. افزون بر آن، مجموعه آثار مرتضى مطهرى، على شريعتى، محسن قرائتى و محمد حسين حسينى تهرانى نيز در دسترس است كه كتاب هاى بسيارى را در بر دارند. به اين جمع، حدود 30 كتاب از اهل سنّت را هم بايد افزود. در همين بخشِ «كتاب هاى دينى»، علاوه بر ترجمه عهد عتيق و عهد جديد، چند رساله ظاهراً تبشيرى در توضيح دين مسيح آمده است.
در اين كتابخانه هم مجموعه كاملِ كتاب هاى فارسىِ موجود در پايگاه اينترنتىِ «آرشيو ماركسيستها» آورده شده و هم مجموعه كتاب هاى پايگاه شوراى نگهبان كه در آن عناوينى چون لوايح آقا شيخ فضلالله نورى، خاطرات آيتالله محمد يزدى و خاطرات آيتالله طاهرى خرمآبادى ديده مىشود. كتابخانه بخش هايى را به«داستان هاى علمى» و «آموزش كامپيوتر» (با بيش از 20 عنوان) و نيز كودكان و نوجوانان اختصاص داده است. در بخشِ مفصلِ «كتاب هاى كودكان و نوجوانان» آثارى از صمد بهرنگى، فريبا كلهر، مصطفى رحماندوست، سوسن طاقديس و... (در بيش از 100 عنوان) ديده مىشود.
كتابخانه پايگاه اينترنتى «ايران - ساره»9 مجموعهاى مشابه «كتاب هاى رايگان فارسى» را ارائه مىكند. اين پايگاه اينترنتى كتاب هاى موجود در اينترنت را فهرست كرده و به آن ها پيوند (لينك) داده است. اين كتابخانه نيز بخش خاص كودكان و نوجوانان دارد. كتابخانه ساره هم فاقد قابليت جستجوست.
پايگاه اينترنتى «بانىتك»10 داراى يك كتابخانه ديجيتال است كه در آن مجموعهاى نسبتاً كم تعداد از ادبيات كلاسيك و معاصر قرار گرفته است. هم كليله و دمنه، رباعيات خيام، گلستان سعدى و ديوان حافظ را در آن مىتوان يافت و هم آثار فروغ فرخزاد، جلال آلاحمد و صمد بهرنگى را. تفاوت اين كتابخانه با ديگر كتابخانهها در اين است كه متصديان آن خود به كار حروفنگارى كتاب ها مىپردازند و ظاهراً كمتر از كتاب هاى موجود در ديگر كتابخانهها استفاده مىكنند. آن ها در توضيحى آوردهاند كه تنها كتاب هايى به اين كتابخانه وارد مىشوند كه از مرگ نويسندگانشان 30 سال گذشته باشد و مشمول حق مؤلف نشوند. از علاقهمندان هم دعوت كردهاند كتاب هايى را كه ويژگى پيش گفته را دارند حروفنگارى كنند و در اختيار اين كتابخانه بگذارند. همچنين خواستار شدهاند كه خوانندگان اغلاط املايى كتاب ها را يادآور شوند. در صفحه اصلى كتابخانه دو اعلان ديگر نيز ديده مىشود: اسامى كتاب هاى تازه افزوده شده (سفرنامه ناصرخسرو و كليله و دمنه) و خبر كتاب هاى در دست آمادهسازى (خسى در ميقات و غربزدگى / جلال آلاحمد و نامههاى فروغ فرخزاد)
«كتابخانه مجازى داستان هاى فارسى»11 كه عبارتِ «وابسته به وبلاگ شب هاى بدون صبح» را در سرلوحه دارد، مجموعهاى از رمانها و داستان هاى كوتاه و بلند ادبيات معاصر ايران و جهان را گردآورده است با آثارى از صادق هدايت، جلال آلاحمد، غلامحسين ساعدى، هوشنگ گلشيرى، علىاشرف درويشيان، محمود دولتآبادى، غزاله عليزاده، جعفر مدرسصادقى، محمد محمدعلى، فرشته مولوى، منيرو روانىپور، شهريار مندنىپور و زويا پيرزاد (نويسندگان ايرانى) و نوشتههايى از گى دو موپاسان، آنتوان چخوف، فدريكو گارسيا لوركا و ميلان كوندرا (از نويسندگان خارجى). در اين كتابخانه حدود 200 اثر در دسترس است.
«آواى آزاد»12 عنوان پايگاهى اينترنتى است كه مجموعه مفصلى از آثار شاعران معاصر نامآور يا گمنام را عرضه مىكند. از برخى شاعران دفترهاى كاملى آورده شده و از برخى گزينههايى از اشعار. براى مثال نادر نادرپور، محمدرضا شفيعى كدكنى، سياوش كسرايى، حميد مصدق، فرخ تميمى، منوچهر آتشى، فروغ فرخزاد و سهراب سپهرى جزء دسته اولاند و مهدى اخوان ثالث، احمد شاملو، م. آزاد، سيمين بهبهانى، نصرت رحمانى، محمد حقوقى، ه . ا. سايه، يدالله رويايى و... جزء دسته دوم. از برخى شاعران فايلهاى صوتى نيز وجود دارد كه شنيدنى است. چنانكه پيش تر گفته شد، شاعران گمنامِ هم آثارشان را در اين پايگاه عرضه كردهاند كه تعدادشان چندان كم نيست. خوشبختانه اين پايگاه در حاشيه صفحه اصلى، آمار مجموعه خود را ارائه مىكند كه آخرين آن در هفته سوم خرداد ماه چنين بود: در مجموع، آثار 63 شاعر عمدتاً نوپرداز در اين پايگاه ارائه شده است كه شامل 176 دفتر شعر و 5594 شعر است.
پايگاه اينترنتى «خوابگرد»13 به مديريت سيدرضا شكراللهى در دو بخش كتاب هاى معدودى را عرضه كرده است. در بخش «كتابخانه» آثارى عرضه شده كه نويسندگان و مترجمان آن ها فرستادهاند. از جمله: داستان كوتاه «سايه» / مهدى مرعشى؛ «پارك خيابان اصلى»/ محمدامين زمانى؛ «بولداگ» / آرتور ميلر، ترجمه اكرم كبيرى و «چتر»/ ياسونارى كاوايانا، ترجمه دامون مقصودى. در بخش «ضد سانسور»، بخش هاى حذف شده چند كتاب، مانند رمانهاى شوخى و آهستگى از ميلان كوندرا آورده شده است. در آن همچنين متن كامل چند اثر در دسترس است كه يا تاكنون در ايران منتشر نشدهاند يا با حذف بخش هايى منتشر شدهاند و يا مدّت هاست كه منتشر نمىشوند و ناياباند. بوفكور / صادق هدايت، مرگ يزدگرد/ بهرام بيضايى، سنگى بر گورى/ جلال آلاحمد و... از آن جملهاند. مجموعه آثار اين پايگاه از 25 عنوان فراتر نمىرود.
كتابخانه «دوات» بخشى از پايگاه اينترنتى رضا قاسمى14، نويسنده ساكن خارج كشور است كه نزديك به 70 اثر را از نويسندگان معاصر ايران و جهان عرضه مىكند. از رضا قاسمى تاكنون كتاب هاى همنوايى شبانه اركستر چوبها (چ 4، نشر ورجاوند)، حركت با شماست ميكوشيو و معماى ماهيار معمار (هردو: انتشارات نيلوفر) و چاه بابل (سوئد: نشرباران) منتشر شده است. متن كامل كتاب اخير در كتابخانه «دوات» موجود است ولى قاسمى كتاب هاى چاپ ايران خود را در كتابخانه قرار نداده است.
پايگاه اينترنتى «سخن»15 كه علاوه بر معرفى كتاب، به عنوان يك «كتابفروشى الكترونيك» نيز فعاليت دارد، مجموعهاى از آثار نويسندگان ايرانى را ارائه كرده است. اين پايگاه در نظر دارد 80 نمونه از داستان هاى كوتاه فارسىِ 80 سال گذشته ايران را به تدريج عرضه كند. در حال حاضر بيش از 30 داستان در دسترس است كه از آن جمله است: «فارسى شكر است»/ محمد على جمالزاده؛ «سه قطره خون»/ صادق هدايت؛ «گيله مرد»/ بزرگ علوى؛ «چرا دريا طوفانى شده بود»/ صادق چوبك؛ «جشن فرخنده» / جلال آلاحمد؛ «ماهى و جفتش»/ غلامحسين ساعدى؛ «كمربند صاعقه» / پرويز دوايى؛ «آينه» / محمود دولتآبادى؛ «بفرينه»/ علىاشرف درويشيان؛ «جزيره»/ غزاله عليزاده؛ «مرغدانى»/ محمد محمدعلى.
متصديان اين پايگاه توضيح دادهاند كه انتخاب داستان ها بر اساس «شهرت و مقبوليت عمومى» آن ها صورت گرفته و سعى شده تا «داستان ها سبك و شخصيت ادبى هر نويسنده را به نمايش بگذارد». همچنين با «نويسندگانِ در دسترس» در مورد انتخاب آثارشان مشورت شده است. و ديگر اين كه اين داستان ها همگى در ايران منتشر شدهاند و آثار چاپ خارج و نوشتههاى نويسندگان ايرانى مهاجر را شامل نمىشوند.
«كتابخانه هرمس»16 وبلاگى است كه خود را «كتابخانه علوم انسانى» معرفى كرده و مدير آن مجتبى ذوقى است. اين وبلاگ علاوه بر كتاب هايى كه تحت عنوان «كتاب ماه» در حوزه يادشده معرفى مىكند، مجموعهاى از كتاب هاى فارسى - البته در زمينه ادبيات - را به صورت پيوند به پايگاه ها و كتابخانههاى ديگر عرضه كردهاست.
پايگاه اينترنتى «گفتمان»17 مجموعهاى از داستان هاى كوتاه آنتوان چخوف را از روى ترجمه فارسىِ سروژ استپانيان (مجموعه آثار چخوف، انتشارات توس) گردآورده و قرار است به تدريج بر تعداد آن ها بيفزايد. «در پستخانه»، «انتقام زن» و «بوقلمون صفت» از جمله اين داستان هاست كه فارغ از حقوقِ مترجمِ درگذشته و ناشر حىّ و حاضر آن ها در اينترنت قرار گرفته است.
«تاريخ و فرهنگ ايران زمين»18 پايگاهى است به مديريت دكتر اميرحسين خنجى، شامل مقالات تاريخى او و متن كامل كتابى از وى به نام تاريخ ايران زمين: از دورترين دوران تا سال 628 ميلادى. اين كتاب از مهاجرت اقوام آريايى به سرزمين ايران تا پايان كار سلسله ساسانى و خسرو پرويز را در بر دارد. متن كامل دو سه كتاب ديگر مانند موش و گربه / عبيد زاكانى، گلشن راز / شيخ محمود شبسترى و رباعيات خيام هم در اين پايگاه در دسترس است.
پايگاه «مركز جهانى اطلاعرسانى آلالبيت»19 داراى كتابخانهاى است كه نزديك به 200 عنوان كتاب را در ردهبندى موضوعىِ قرآن و علوم قرآنى، اهل بيت، حديث و علوم حديثى، فقه و احكام، فلسفه و كلام، ادبيات و... ارائه مىكند. اين كتابخانه قابليت جستجو بر اساس نام كتاب و نام مؤلف را دارد و همچنين امكان جستجو در متن كتاب ها را در اختيار كاربران مىگذارد. اين مركز زير نظر دفتر آيتالله سيستانى اداره مىشود.
كتابخانه پايگاه اينترنتى «حوزه»20 هم نزديك به 100 عنوان كتاب در حوزه دين را عرضه مىكند و داراى قابليت جستجو بر اساس عنوان كتاب، نام مؤلف و موضوع است.
پايگاه اينترنتى «امام على»21 كتابخانهاى را با دو فهرست - بر اساس نام كتاب ها و نام مؤلفان - تشكيل داده است كه در آن آثارى از 26 مؤلف عرضه شده است. از جمله اين آثار، متن كامل شرح نهجالبلاغه محمدتقى جعفرى در 27 جلد است.
كتابخانه كوچكى شامل مقالات دكتر حسين الهى قمشهاى تشكيل شده است22 كه ترجمه فارسى قرآن، ديوان حافظ، رباعيات خيام، گلستان سعدى و گلشنراز شيخ محمود شبسترى را هم ارائه كرده است. در صفحه اصلى كتابخانه اين اعلان ديده مىشود: «در آينده كتاب هاى الهى ساير اديان نيز به كتابخانه اضافه خواهد شد.»
«آرشيو ماركسيستها در اينترنت»23 بخشى از پايگاه بزرگى است كه آثار نظريهپردازان ماركسيست را به زبان هاى گوناگون ارائه مىكند. اين كتابخانه شامل مجموعهاى از آثار ترجمه شده به فارسى و ردهبندى شده بر اساس نام نويسندگان است. «آرشيو ماركس و انگلس»، «آرشيو لنين» و «آرشيو تروتسكى»، «آرشيو رزا لوكزامبورگ»، «آرشيو بِبِل»، «آرشيو دويچر»، «آرشيو گرامشى» و «آرشيو مِندل» از جمله بخش هاى كتابخانه است. همچنين در آن مجموعهاى تحت نام «آرشيو سلطان زاده» (آوتيس ميكائيليان) وجود دارد كه شامل چند مقاله است از جمله: «كوشش هاى اوليه براى تشكيل اتحاديههاى كارگرى در ايران»، «جنبش سنديكايى ايران»، «موقعيت زن ايرانى» (هر سه مربوط به سال 1922). اين كتابخانه فاقد «جستجوگر» است و ضمناً شامل همه آثار ترجمه شده انديشهورزان ماركسيست هم نيست. براى مثال در آن اثرى از نوشتههاى بوخارين، مائو، بتلهايم،... و متون ماركسيستى متعددى كه در چند سال گذشته در ايران منتشر شده ديده نمىشود. ظاهراً گرايش تروتسكيستى گردانندگان پايگاه موجد اين نقص است. گفتنى است كه اغلب كتابخانههاى مجازى فارسى، مجموعه كتاب هاى اين پايگاه را معرفى كردهاند.
«كتابخانه ديجيتال»24 عنوان پايگاهى اينترنتى است كه مجموعه كتاب هايى را در موضوعات كامپيوتر، اينترنت، ادبيات، علوم، دين، كودكان و نوجوانان و كتاب هاى درسى گردآورده است كه البته بخش كامپيوتر و اينترنت آن غنىتر از ساير بخش هاست. اين كتابخانه چند بخش راه نيفتاده دارد كه هنوز كتابى وارد آن ها نشده است. اشكال فهرست اين كتابخانه آن است كه بجز نام كتاب، اطلاعات ديگرى از آن نمىدهد. در نتيجه، مراجعهكننده ناچاراست پرونده كتاب ها را باز كند تا اطلاعات بيشترى به دست آورد.
كتابخانه پايگاه «پارس ئىبوك»25 هم مجموعه مختصرى را با ردهبندى موضوعىِ شبيه «كتابخانه ديجيتال» ارائه مىدهد، با اين تفاوت كه در فهرستهاى آن مشخصات بيشترى از كتابها ديده مىشود. در اين فهرستها علاوه بر نام كتاب، نام نويسنده و مترجم، حجم پروندههاى كتاب و تاريخ قرار گرفتن آن در كتابخانه هم درج شده است.
كتابخانه «علوم رايانه»26 مجموعهاى از كتابهاى آموزش كامپيوتر و اينترنت گرفته تا متون مذهبى و ادبيات را عرضه مىكند كه البته غلبه با كتاب هاى دسته اول است.
پايگاه اينترنتى «امير ارسلان»27 متن كامل كتاب امير ارسلان نامدار را عرضه مىكند. البته اين پايگاه را فعلاً يك كتابخانه مجازى نمىتوان ناميد ولى قرار است در آينده كتاب هاى ديگرى هم به آن افزوده شود. اين پايگاه كوشيده است نمونه خوبى از يك كتاب ديجيتال را به نمايش بگذارد؛ كتابى كه قابليت هاى مختلفى را در اختيار كاربران قرار مىدهد. امكان تغيير رنگ صفحه و امكان ذخيره آخرين صفحهاى كه كاربر مطالعه كرده است (براى آن كه در ارتباط بعدى با پايگاه از همان جا مطالعه را شروع كند) از جمله اين قابليت هاست. همچنين فهرست «بخش هاى داستان» و فهرست «شخصيت هاى داستان» دو نمايه سودمند اين كتاب ديجيتال است. در فهرست شخصيت ها توضيح مختصرى نيز درباره هر نام داده شده تا چنان چه خواننده در ميان داستان با شخصيتى روبهرو شد كه فراموشش كرده است بتواند بار ديگر او را به ياد آورد. پايگاه در دست تكميل است و در آينده قابليت هاى بيشترى خواهد يافت. يكى از كمبودهاى فعلى پايگاه، مصور نبودن آن است. چاپ هاى سنگى امير ارسلان اغلب داراى نقاشي هايى ديدنى بودند. جاى مجموعهاى از اين نقاشي ها در اين پايگاه خالى است.
پايگاه هاى اينترنتى اختصاصى نويسندگان و شاعران ايرانى از جمله مكان هايى در شبكه جهانى است كه داراى كتاب هاى ديجيتالاند. اين پايگاه ها همه يا شمارى از آثار اين افراد را در بردارند و به اين ترتيب، خود مهم ترين منبع تأمين كتاب را براى كتابخانههاى مجازى تشكيل مىدهند. تعداد اين پايگاه ها مرتباً رو به افزايش است و براى نمونه مىتوان به پايگاه هاى اين افراد اشاره كرد: فرخ تميمى، احمد شاملو، على شريعتى، احساس طبرى، احمد كسروى، هوشنگ گلشيرى، مرتضى مطهرى، عباس معروفى و...
از كتابخانههاى پيش گفته كه بگذريم، بايد از تلاش هايى ياد كنيم كه از طرف همزبانان افغانستانى به عمل آمده است. پايگاه اينترنتى «آريايى»28 كتابخانهاى تشكيل داده كه بجز دو عنوانِ آن، بقيه منتخبى است از مجموعه وبلاگ «كتاب هاى رايگان فارسى». آن دو كتاب، ترجمه فارسى خاموش مجاهد و شكست روس است كه هر دو را «بريگادر محمد يوسف»، افسر ارتش پاكستان نوشته است. در اين كتاب ها بر نقش ژنرال اختر عبدالرحمن، رئيس پيشين اطلاعات ارتش پاكستان در دوران مبارزه مجاهدان افغانستان با قواى اشغالگر شوروى تأكيدى گاه اغراقآميز شده است. (ژنرال عبدالرحمن كه خود تبار افغانستانى داشت، در سال 1988 به همراه ژنرال ضياءالحق در يك سانحه هوايى كشته شد.)
« كتابخانه دلآباد»29 وبلاگى است متعلق به جواد منصور پوپل كه او هم مجموعهاى منتخب از «كتاب هاى رايگان فارسى» گردآورده، به علاوه «متن كامل قانون اساسى جديد» افغانستان (به فارسى و پشتو)، «متن قانون اساسى زمان اعلىحضرت محمدظاهر شاه (1343)» و «متن كامل قانون انتخابات افغانستان».
از كتابخانههاى يادشده كه بگذريم بايد از خيل وبلاگهايى ياد كنيم كه هر يك به گونهاى در همين طريق كارهايى كردهاند و مىكنند. البته آن ها را نمىتوان «كتابخانه» دانست، چرا كه بيشتر فضاهاى شخصى و خصوصىاند كه نوشتههايى را ارائه مىكنند كه گردانندگان آن ها مىپسندند و دوست دارند. اين وبلاگها اغلب كشكولى هستند حاوى مجموعهاى از داستان هاى كوتاه برگزيده صاحب وبلاگ، قطعاتى از كتاب هايى كه او خوانده و آن ها را پسنديده، احتمالاً پيوند به يكى دو كتاب بىارتباط با هم، تصويرهايى از چند نويسنده و شاعر و هنرپيشه، ترانههايى از چند خواننده مشهور داخلى و خارجى و البته طبع آزمايي هاى «وبنويس» كه جاى خود را دارد. با اين تفاصيل، مراجعان به چنين مجموعهاى، اغلب از خود صاحب وبلاگ يا چند دوست و آشناى او فراتر نمىروند.
*
در خاتمه بايد يادآور شد كه به رغم مشكلاتى كه كاربران اينترنت در ايران با آن ها مواجهاند، كتابخانههاى مجازى فارسى به سرعت در حال گسترشاند. معضلاتى چون سرعت كم اينترنت در ايران، بيش از حدّ زمانبر بودن ارسال و دريافت پروندهها، مميزى رو به گسترش دولتى و... نتوانسته است مانعى بازدارنده بر سر راه اين پديده پويا قرار دهد. در حال حاضر مجموع كتاب هاى ديجيتالِ فارسى در اينترنت به صدها عنوان مىرسد و تا رسيدن به مرز هزار عنوان زمان لازم است. ولى با سرعت رشدى كه اين پديده دارد، هيچ بعيد نيست كه در آيندهاى نه چندان دور از هزاران عنوان كتاب فارسى در شبكه جهانى ياد كنيم. از سوى ديگر نقش كتابخانههاى مجازى در گسترش زبان فارسى و نفوذ كتاب هاى ايرانى در جوامع فارسى زبانِ همجوار موضوعى است كه به يقين ارزش بررسى جدّى را دارد.
ويژگى اصلى بزرگراه هاى اطلاعاتى جهانى قاعدتاً دسترسى سريع، آسان، ارزان و بدون مانع و رادع به اطلاعات است. با اين حال برخى دولت ها از جمله در ايران سياست هاى مميزى اينترنت را در پيش گرفتهاند. ظاهراً كتابخانههاى مجازى هم از موج فزاينده اين مميزى يا «فيلترينگ» - آن گونه كه متصديان امر كار خود را مىنامند - در امان نمانده است. شاهد اين مدعا كتابخانهاى است كه تقريباً مجموعهاى شبيه به«كتاب هاى رايگان فارسى» را عرضه مىكرد و تا چندى پيش قابل ديدن بود ولى امروز نيست. اين در حالى است كه يك بررسى اجمالى نشان مىدهد كه در ميان صدها عنوان كتاب فارسى موجود در اينترنت، غلبه با كتاب هاى دو حوزه «ادبيات» و «دين» (يعنى متون مذهبى شيعى) است و در مقابل، كتاب هاى «سياسى» به طور اعم و كتاب هاى «مخالفان سياسى» به طور اخص، صرفاً بخش بسيار كوچك و ناچيزى را تشكيل مىدهند.
چندى پيش مديرعامل «شركت ديتاى مخابرات ايران» در مصاحبهاى اعلام كرد كه تاكنون شركت مخابرات بيش از 70 ميليارد ريال صرف «فيلترينگ» پايگاه هاى اينترنتى كرده، ولى نتوانسته است به طور كامل به نتيجه مورد نظر خود برسد30. بايد منتظر بود و ديد كه در آينده چه سهمى از چنين بودجههاى كلانى نصيب كتاب هاى ديجيتال و كتابخانههاى مجازى فارسى خواهد شد!
1. ebook
2. Digital Library
3. Virtual Library
4. CD_ROM
5. Multimedia
6. چند نمونه از مقالات خواندنى در اين زمينه:
- عبدالحسين آذرنگ، «ئىبوك و پى بوك»، جهان كتاب، س 7، ش 24-21، (اسفند 1381 - فروردين 1382).
- طاهره طاهرى، «كتابخانه ملى: ديجيتالى يا سنتى»، فصلنامه كتاب، دوره 13، ش 4، (زمستان 1381).
- كيوان كوشا، «نشر اينترنتى: فرصت ها و چالش هاى نشر كتاب در محيط شبكه جهانى وب»، فصلنامه كتاب دوره 14، ش 1، (بهار 1382).
- مهرداد نيكنام، «كتاب الكترونيك»، فصلنامه كتاب دوره 14، ش 1، (بهار 1382).
- مارك هرينگ، «ده دليل بر اينكه اينترنت جانشين كتابخانه نمىشود»، ترجمه سيمين نيازى، فصلنامه كتاب، دوره 13، ش 3، (پاييز 1381).
7. Project Gutenberg
پيشينه «طرح گوتنبرگ» بهدهه 1970 باز مىگردد كه با تبديل متون ادبى كلاسيكِ بدون حق مؤلف به كتابهاى الكترونيك كار خود را آغاز كرد. سال ها بعد به تدريج اين كتاب ها در وب قرار گرفتند. براى مشاهده مجموعه كتاب هاى «طرح گوتنبرگ» رجوع شود به: WWW.digital.library.upenn.edu اين پايگاه اينترنتى از سوى دانشگاه پنسيلوانيا (امريكا) حمايت مىشود.
8. www.farsibooksonline.blogspot.com
9. www. sare 8002. com
10. www. banitak. com
11. www. ketabkhaneh. i8. com
12. www. avayeazad. com
13. www. khabgard. com
14. www. rezaghasemi. org
15. www. sokhan. com
16. www. hlibrary. persianblog. com
17. www. goftman. com
18. www. Irantarikh. com
19. www. al-shia. com
20. www. howzeh. net
21. www. imamalinet. net
22. www. best4u. tk
23. www. marxists. org/farsi
24. www. chbedu. org
25. www. ebookpars. com
26. www. olomrayane. 05megs. com
27. www. amirarsalan. org
28. www. ariaye. com
29. www. popalebooks. persianblog. com
30. www. bbc. co. uk/ persian/ news )4002/60/40(
