فيلم – نمايش مصدق، اجرای لندن، مسعود بهنود

کاری که علامه زاده کرد با مصدق در اين نمايش، می توان با بسياری از قهرمانان تاريخ معاصر کرد. از خوب و بد. تا به هر بهانه اين تاريخ را با قهرمانانش باز نگوئيم درسی که بايدمان گرفت از گذر ايام ناگرفته می ماند. به شرط آن که همه بخواهند و ياری کنند و علامه زاده تنها نماند با عشق. مانند اين بار که با عشق نوشت مصدق

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

پريشب از ديدار فيلم - نمايش مصدق بازآمدم، کاری از رضا علامه زاده. بايد بتوانم فضای سالن را مجسم کنم که در حين اجرا گاه با صدای تک سرفه های عصبی تماشاگران، ناله زير لبشان و بغض هايشان می شکست. در پايان نمايش چشمانی از گريه تر بود، از اسفی به حال خود و وطن مالوف. صدای ناله مهاجران ايرانی بود که گوئی دير به مصدق رسيده بودند، به نوعی خود را سرزنش می کردند که چرا از قهرمان ملی پيش از اين، اين همه نمی دانستند. به اين روايت نمايش موفق است. وقتی پرده می افتد مردم مشتاقانه دست می زنند. وقتی در پايان نمايش ناصر رحمانپور روی صحنه آمد مردم انگار شوری را که بايد نثار دکتر مصدق می کردند به پای او می ريزند. موسفيدان حاضر در تئاتر بيش تر مجذوب بودند و بعضی از شاهدان چنان که همسر زنده ياد دکتر فاطمی آمد تا به علامه زاده تبريک بگويد.

وقتی هومن آذرکلاه آمد، مهدی اصلانی که کار تدارک نمايش را داشته است از هولش دسته گل خود را به او داد تا از جانب جمع از بازی خوب او هم سپاسگزاری کرده باشد، از بازيگر نقش تیمسار حسين آزموده . فضای سالن مصدقی شده بود و مهدی خوف آن داشت که هنر هومن ناديده بماند از غصب جسارت های تيمسار. جوانی از نسل دوم پشت سرم نشسته، گريبان پدر گرفته بود و از او درباره مصدق می پرسید و شنیدم که از جمله گفت این آزموده حالا کجاست. پدرش نمی دانست، اطلاعات غلط داد و گفت خیلی وقته مرده . قبل از انقلاب.

همه اين ها می گويد علامه زاده موفق شد در پرواز دادن ياد مصدق در دل ها و زنده کردن نفرت از استبداد و کودتا و زور و بازجوئی در سر ها. رضا علامه زاده که از نوجوانی می شناسمش که با کرامت دانشيان دولت آباد را ساخت و سال هائی که به حبس افتاد، به گناه جوانی و چريکی کردن در روزگاری که جز اين راهی برای دل های سوخته و سرهای آرزومند سربلندی و آزادی و آبادی نبود. او که با امواج انقلاب با بقيه بچه های نسل اوين بر دوش مردمی که فرياد می زدند زندانی سياسی آزاد بايد گردد، از زندان قهرمانانه آزاد شد بعد ها مانند همه آن اميدواران ناگزير شد که در ميانه عمر و موقع باروری به مهاجرت بگريزد. از آن روزگار بيست و شش سال گذشته ديگر رضا سپيد مو کرده اما هنوز ورزيده و فرزست، در هيات يک استاد هنر اروپائی است شاگردانی دارد و فيلم هائی ساخته است. زندگی اين نسل چنين رقم خورد که اگر آتشی به جان و شوری در سر داشتند از نوجوانی به راه افتادند و هنوز کاری نکرده کارستان گذارشان به ساواک و کميته ضدخرابکاری کشيد و به عقوبت خيال ها که در سر پخته بودند راهی زندان شدند. از انقلابی که بی آنان برپا شده بود هم جز همين آوارگی به آنان نرسيد. در همه اين احوال در گوش اين نسل، در نهانخانه، در بازجوئی، و در زندان و گفتگو با همبندان نام يک تن ماند که همه گروه ها بر سر او اشتراک نظر داشتند، دکتر مصدق. همان که تصويرش بر دست نسل ها بود در روزهای انقلاب و دولتمردان اول از مريدان وی بودند اما دير نماند که نام مصدق از خيابان ها برداشته شد و پيروان او به قهر از حکومت رانده شدند. اين بار نام مصدق شد وجه مشترک آن ها نشد که از خانه رانده شدند و شوری در سر داشتند بلکه مايه اختلافشان شد که هنوز چنين است. باری از آن ميان حالا رضا علامه زاده دست زده است به فيلم نمايش مصدق.

پرده که افتاد. و بازشد تا تماشاچيان احساسات خود بروز دهند، تختی کنار سن بود و انگار خود دکتر مصدق بود در مقابل ابراز احساسات مردم خاضع، علی پورتاشی [ در نقش دکتر غلامحسين خان مصدق]، تا بازيگران ديگر آذرکلاه و کامرانی [که نقش متصدی هتل لاهه را بازی می کرد] هم آمدند. مهدی اصلانی و رضا علامه زاده هم به خواست جمعيت روی سن رفتند. انگار نسل اولی [ رحمان پور، دکتر مصدق] نسل دومی [ علامه زاده] و نسل سومی [مهدی اصلانی که از سال های سخت شصت جان به در برده ] روی سن بودند و اين برش از تاريخ معاصر ايران بود قربانی ضديت با استبداد. گوشه سن ميزی و همين. جلوی صحنه پروژکتوری که فيلم های مستند را پخش کند و به تماشاچی نشان دهد که از افسانه سخن نمی رود. اين واقعيت ماست. اين حکايت درد های ماست.

اول نمايش چندان که صحنه باز شد، فيلم مستندی بر ديوار جان گرفت از سال های آخر دهه بيست. تهران ، توپخانه، درشکه، قطار شتر در گذر از وسط خيابانی که ماشين های آخرين سيستم هم در آن بودند. آقايان با کراوات اما زنان بيش تری چادری. بازار، و گردش دوربين دور ميدان توپخانه و لاله زار. از همين جا نوستالژی برای ايرانيان مهاجر شروع می شود. متنی نوشته علامه زاده با صدا علی حسينی روی فيلم پخش شد که خودش هم حالا با صدايش نوستالژی نسلی شده است و يادگار روزهائی. جز آن که دکتر غلامحسين خان فرزند مصدق هم دو باری نقش راوی گرفت و پرده ها را با سخن و اشارات خود به هم دوخت. تابستان، پائيز و زمستان را.

صحنه که جز ميز محقر و صفحه ای برای آويزان کردن کليدهای هتل و يک تلفن آلمانی قديمی چيزی در آن نبود به نمايش های آبسورد [پوچ] بکت شباهت می برد. تا چشم تماشاگرانی که پيدا بود بيش ترشان سال هاست به ديدن نمايشی نرفته اند به اين صحنه خالی عادت کند، رحمانپور ظاهر شد و به جهت شباهتش به دکتر مصدق آه از نهادها بلند کرد. تا سخن نگفته بود اصلا دکتر بود که جان گرفته و کمی فرزتر از آن که در فيلم ديده شد. شروع حکايت در هتلی در لاهه است، همان جا که دکتر مصدق در نقش نخست وزير ايران رفته تا از حقوق مردم ايران دفاع کند و به دنيا بگويد که ايرانی ها از حق مالکيت و حاکميت خود دفاع می کنند، روزی به خارجی امتيازی دادند و حالا با دادن غرامت آمده اند امتياز را لغو کنند. دعوای دو دولت نيست و دولت فخيمه بريتانيا نبايد در اين کار دخالت کند و دعوائی با آن دولت نداريم که به ديوان بين المللی لاهه مربوط شود که مخصوص رسيدگی به دعوای دولت هاست. اما دکتر را در آن جا هم دشمنان داخلی اش راحت نمی گذارد. تلفن زنگ می زند و از نامردمی های تهرانی ها خبر می دهد. در فيلم و در گفتار دو باری از حزب توده گلايه شد که چرا در روزهائی که نهضت آرامش می طبيد نيرو به خيابان کشيد و بهانه به دست دربار داد و در زمانی که مقاومت طلب شد در خانه نشست. اين هم از همان ناله هاست که در گلوی نسلی مانده است که در متن به زبان آمد.

قبل از هر چيز و هر ديدن و شنيدن، ظاهر شدن ناصر رحمانی نژاد در نقش مصدق تماشاگران را که لحظه ای قبل در فيلم دکتر را ديده اند به هيجان می آورد. از اين پس نمايش را همين شباهت پيش می برد و مهم ترين حادثه نمايش بود. هنر علامه زاده که با اين انتخاب به نمايش جان داده، از همان اول به تمامی توسط تماشاگران دريافت و تحسين می شود.

نمايش هائی که در يک صحنه و محل ثابت اجرا نمی شوند و دور می گردند، چنان اجراهايشان در شب ها و جاهای مختلف، متفاوت می شود که نمی توان ضعفی که در يک شب ديده شده به حساب ذاتی نمايش و همه شب ها گذاشت. اما هنرها و قوت هر نمايش در همه جا ديده می شود و به چشم ها می نشيند. چنان که نگرديدن متن در دهان بازيگران در ابتدای نمايش را، در شبی که من ديدم، می توان به حساب تنگ و کوچکی سالن نمايش لندن گذاشت اما بازی خوب رحمانپور و پورتاش را که کم کمک جا افتاد حتما در شب های ديگر هم به چشم ها نشسته است.

آن چه دست علامه زاده را برای نوشتن متن اين نمايش بسته، تعهد بی ترديد وی به حقيقت است. کوشيده تا هيچ دخالتی در کار نکند. در حالی که حق اوست. حق هنرمندست که بهترين شيوه را برای هنرمندانه کردن کار خود و اثر آن برگزيند. الزامی نداده است هنرمند که نوشته اش نعل به نعل مطابق اصل و واقع باشد. جمله به جمله اش از متن صورت جلسات دادگاه نظامی استخراج شده باشد. چنان که چند تکيه کلام و متلک که نويسنده متن در زبان شخصيت اول نمايش خود می گذارد، به نمايش جانی می دهد. و يا همان دو مترسک که به جای اعضای دادگاه نظامی نشانده است خود تصرف هنرمندانه وی در متن و واقع است و زيباست. اما بيش از اين نيست. علامه زاده اگر می خواست می توانست از اين گونه هنرمندی ها در نمايش وارد کند. اما به باورم هم از هيبت موضوع هراسيد و هم کوشيد تا متن از اصالت ماخذ دور نشود. اين هر دو شايد در نگاه تماشاچی تئاترآشنا ضعفی به نظر آيد. چنان که کمبود شگردهای نمايشی [ مانند همان دو مترسک در نقش اعضای دادگاه نظامی]

باری علامه زاده با عشق مقاله عاشقانه ای برای دکتر مصدق نوشت. چه باک اگر جلوه های تئاتری نداشت. اصولا برای تبديل شدن به يک نمايش به معنای امروزی آن کم داشت. مگر نه آن که تئاتر در ايران از همين مسير وارد شده است. عبدالحسين خان نوشين هم متن هائی که انتخاب می کرد بايد حتما شعاری از عدالت اجتماعی و آرمان خواهی آن سال ها می داشت. حالا انگار رضا علامه زاده آمده است و با زبان همان سال های سی می گويد و خطاب به دکتر مصدق می گويد: کوچک بودم و نتوانستم برايت ای مرد بزرگ جانبازی کنم و در صف شهدای سی تير باشم. نتوانستم با دشمنانت بجنگم و نتوانستم وقت مرگت بر سربکوبم. به دشمنانت از دربار، حزب توده، انگليسی ها و عوامل شان ناسزا بگويم، حالا آمده ام به ادای دين. يک هنرمندم که ياد قهرمان ملی ايران در سينه ام هست. می سوزاندم و تا امکان هر چند نازکی پيدا شد دامن همت به کمر به زدم.

اجرای نمايش در لندن با کم ترين امکان ها، در سالنی کوچک، آن هم در پايتخت همان کشوری که مصدق استقلال را در چنگ انداختن بر صورت او ديده بود. کشوری که سرانجام عليه نهضت ملی کودتا کرد. خوش حالی بود. اسف خوردم که در اولين شب اجرا در کلن که بايد گفت به همت و غيرت کاخساز آن چريک پير و محترم، به صحنه رفت نتوانستم حاضر باشم. لازم نبود خبرم کنند می دانستم همه کسان مانند مهدی خانبابا با تن رنجور خود را می رسانند. بزرگداشت دکتر مصدق بود ديگر. چنان که در همين شب لندن، کنارم دکتر منوچهر ثابتيان از بينان گذاران کنفدراسيون دانشجوئی به شوق آمده از زنده شدن دکتر مصدق روی صحنه، بازگفت که از همين لندن به اتفاق ديگر دانشجويان بورسيه که پولشان از دولت بی پول و گرفتار تحريم نرسيده بود، تلگرامی فرستادند برای مصدق تا بگويند در ديار غربت. داشت تعريف می کرد سفير سوئد که شده بود حافظ منافع ايران در بريتانيا آن ها را خواسته و گفته فعلا ماهانه به هر نفر هجده پوند می دهد از بودجه سفارت سوئد.

به باورم در هر گوشه ديگر سالن در هر شهر که فيلم نمايش مصدق اجرا شده، از اين گونه سخن ها رفته است درگوشی. علامه زاده حافظه تاريخی نسل ها را تکانی داد. گلی به جمال او و همه آن ها که در تدارک اين کار ياريش دادند. سخن ها را که در باب خود نمايش و متن و ديالوگ ها و اشارات تاريخی دارم می گذارم برای زمانی ديگر.

از در سالن کوچک خيابان پارک نزديک موزه مادام توسو که بيرون آمدم، و در زير باران به راه افتادم در انديشه نمايش و کار اثرگزار علامه زاده با خود عهد کردم به بهانه اين سخن را نيز دربگشايم که ...

کاری که علامه زاده کرد با مصدق در اين نمايش، می توان با بسياری از قهرمانان تاريخ معاصر کرد. از خوب و بد. تا به هر بهانه اين تاريخ را با قهرمانانش باز نگوئيم درسی که بايدمان گرفت از گذر ايام ناگرفته می ماند. به شرط آن که همه بخواهند و ياری کنند و علامه زاده تنها نماند با عشق. مانند اين بار که با عشق نوشت مصدق.