محمد خاتمی در گفت‌وگو با «ديپلماسی ايرانی»: شرايطی برای مذاکره با آمريکا داشتيم که تامين نشد

ـ در نشست‌های مهم شرکت می‌کنم
ـ وجدان بشری گفت‌وگوی تمدن‌ها را پذيرفت
ـ ائتلاف تمدن‌ها جای گفت‌وگوی تمدن‌ها را نمی‌گيرد
ـ حاضر نيستيم از کسی پول بگيريم
ـ بودجه تلويزيون گفت‌وگوی تمدن‌ها چند ميليون دلار برآورد شد

گفتگو از :سرگه بارسقيان
ديپلماسی ايرانی: رئيس موسسه بين المللی گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها با تشريح دو طرح مهم درباره گفت‌وگوی تمدن‌ها که اجرای آن به علت کمبود امکانات به محاق رفته، از حضور فعال خود در نشست‌های بين المللی خبر داد و گفت:«سفرهای زيادی دعوت دارم. به همه آنها نمی‌توانم جواب بدهم، اما اگر بتوانم در نشست‌های مهم حتما شرکت خواهم کرد و اگر به هر دليلی نتوانم بروم،از طريق مجازی يا پيام کتبی يا با معرفی نماينده حضور خواهم داشت.»

سيد محمد خاتمی‌ در گفت‌وگوی اختصاصی با " ديپلماسی ايرانی" که به مناسبت روز گفت‌وگوی تمدن‌ها انجام شد، به بيان چرايی و چگونگی طرح ايده خود و نيز تلاش‌های صورت گرفته در سال‌های اخير پرداخت و تاکيد کرد: «در اين يک سال متاسفانه بخاطر مسائلی که پيش آمد و می‌توانست نباشد و اميدوارم هر چه زودتر شاهد بهبود اوضاع باشيم، در اصل قضيه رکود ايجاد شد. ولی دست برنداشتيم و انتظار جهانی اين است که فعال باشيم.»

رئيس جمهور سابق کشورمان به پيشينه طرح برخورد تمدن‌ها اشاره کرد و گفت: «بحث گفت‌وگوی تمدن‌ها را بايد در متن خود بررسی کنيم که اين موضوع در چه فضايی مطرح شد، چه ضرورتی طرح آن را ايجاب می‌کرد و اکنون در چه وضعيتی هستيم؟ آيا طرح گفت‌وگوی تمدن‌ها تحولی در متن ايجاد کرده يا نه؟ قبل از فروپاشی شوروی، ريچارد نيکسون، رئيس جمهور اسبق آمريکا کتابی نوشت و اين پرسش را مطرح کرد که دشمن دنيای آزاد يا آمريکا کيست؟ او در آن کتاب به رقابت ديرينه ميان اتحاد جماهير شوروی و آمريکا در جنگ سرد اشاره کرد. بطور کلی نظام سلطه هميشه به دشمن احتياج دارد و خودش را در درگيری با دشمن تعريف می‌کند. نيکسون فرد هوشمندی بود، او بحثی اساسی مطرح کرد که دوران هيمنه و عظمت و قدرت اتحاد شوروی رو به پايان است و در آينده دشمن و رقيب ما اسلام است و غرب بايد با توجه به اين هماورد مهم مسايل خود را تعريف کند. اسلام در دنيا دارای خيزشی شده و مسلمانان با اتکا به هويت تاريخی خود تهديدی برای تمدن،دنيا و منافع غرب هستند.»

وی افزود: «پس از آن هم ساموئل‌هانتينگتون، تحليل‌گر نامدار آمريکايی که برای شورای روابط خارجی آمريکا کار می‌کرد و مطالبش نيز برای اولين بار در فارين پاليسی منتشر شد، مساله جنگ تمدن‌ها را مطرح کرد مبنی بر اينکه در دهه‌های آينده برخورد ميان فرهنگ‌ها و تمدن‌هاست و اثر معروف او به نام "برخورد تمدن‌ها" مطرح شد. برخی معتقدند برخورد تمدن‌ها نظريه است، برخی هم می‌گويند اين موضوع استراتژی آينده دنيای غرب است که هويت و منافع خود را با اين برخورد تعريف می‌کند.»

ماهيت گفت‌وگوی تمدن‌ها سياسی نيست، اما آثار سياسی دارد

رئيس بنياد باران تصريح کرد: «ايده برخورد تمدن‌ها برای هر کسی که به سرنوشت بشر می‌انديشيد، نگران کننده بود و طبعا برای ما که در جهان سوم، جنوب و شرق و نيز دنيای اسلام زندگی می‌کرديم مهم بود. البته منهای جنبه‌های ايدئولوژيک قضيه و اينکه من وابسته به دنيای اسلام هستم، ما در اين منطقه در دنيا و متعلق به دنيای در حال توسعه يا محروم يا تحت سلطه هستيم و اين دغدغه خاطر برای ما مهم بود که بخصوص با تجربه‌ای که از برخورد غرب با دنيای غيرغرب چه در چهره استعماری قديم و چه در چهره استعماری جديد آن داشتيم، اين برخورد چگونه خواهد بود.»

خاتمی‌ با اشاره به طرح موضوع گفت‌وگوی تمدن‌ها در دوره رقابت‌های انتخابات رياست جمهوری سال ۱۳۷۶ گفت: «من در هنگامه انتخابات رياست جمهوری در سال ۱۳۷۵ اين دغدغه خاطر را به عنوان يک پيشنهاد و يکی از رئوس برنامه‌های خودم مطرح کردم که می‌توان بجای جنگ تمدن‌ها، گفت‌وگوی تمدن‌ها را ارائه کرد و در دوره مسووليتم اين مساله يکی از مبانی ديپلماسی ما در دنيا بود. اين ايده در سازمان ملل مطرح شد و سال ۲۰۰۱، سال گفت‌وگوی تمدن‌ها نام‌گذاری شد و خيلی هم مورد استقبال قرار گرفت. گرچه ماهيت گفت‌وگوی تمدن‌ها اولا و بالذات سياسی نيست و عميق‌تر از آن است، اما طبعا آثار سياسی هم دارد.»

رئيس موسسه بين المللی گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها، به بيان تفاوت‌های گفت‌وگو با مذاکره و مناظره پرداخت و گفت: «ما می‌توانيم سه گونه رابطه گفتاری و فکری با ديگران داشته باشيم؛ مذاکره(negotiation)، مناظره(debate) و گفت‌وگو(dialogue). منظور از negotiation، مذاکرات سياسی است که حول منافع می‌چرخد و در آن صحبت از امتيازگيری است و اگر کسی قوی‌تر باشد امتياز بيشتری می‌گيرد و اگر طرفين مساوی باشند، سعی می‌کنند امتياز برد- برد داشته باشند. در debateدو تفکر يا عقيده در مقابل هم قرار می‌گيرند و طی مناظره به اثبات حقانيت خود می‌پردازند، يا به صراحت درصدد ابطال طرف مقابل برمی‌آيند يا اگر اين صراحت در کار نيست، هر طرفی می‌خواهد بگويد من حق هستم و اين هم دلايل من است. مناظره اغلب در حوزه اديان مطرح می‌شود. گفت و گو(dialogue) نه مذاکره است و نه مناظره؛ گفت‌وگو خودش حرکت است و بايد بر پايه مشترکات برای رسيدن به تفاهم و تعارف(شناخت همديگر) آغاز شود، که در نتيجه منجر به همکاری می‌شود.»

خاتمی‌ افزود: «اگر مذاکره و مناظره حول مسايل اختلافی است، ديالوگ بايد بر پايه موضوعات مشترک باشد، هدف همان تعارف است و حاصل کار می‌تواند همزيستی و صلح و بسياری مسايل ديگر باشد که در درون آن هم مسايل سياسی مطرح شود.»

شرايطی برای مذاکره با آمريکا داشتيم که تامين نشد

وی با ارائه اين تعريف از گفت‌وگوی تمدن‌ها تصريح کرد: «بسياری فکر می‌کردند اين يک ژست سياسی است که ما برای گفت‌وگو با آمريکا مطرح کرديم. من در دوره رياست جمهوری به عنوان يک سياستمدار و مسوول سياست خارجی جمهوری اسلامی ‌طبعا مساله مذاکرات سياسی را مورد توجه قرار می‌دادم. ما شرايطی برای مذاکره با آمريکا داشتيم که آن شرايط تامين نشده بود و نشد، ممکن است در مواردی کوتاهی از ما يا جايی هم مشکلات از سوی آمريکا بود، اين مساله ديگری است.»

خاتمی‌ افزود:« گفت‌وگوی تمدن‌ها به وضعيت ناگواری که در حال وقوع بود توجه داشت، جنگ سياسی ميان دو قطب قدرت که تا جنبه زيادی بعد ايدئولوژيک هم داشت در حال تبديل به جنگ فرهنگی و تمدنی بود. حاصل کار اينست که يک تمدن با همه آثارش بايد بر دنيا غلبه کند و تمدن ديگر بايد به عنوان دشمن از ميان برود. اين مساله خطرناکی بود.»

رئيس موسسه بين المللی گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها ادامه داد:«يک زمانی از من پرسيدند پيشنهاد شما به آمريکا چيست؟ گفتم آمريکا بايد اين تلقی که برادر بزرگ غرب و اروپا است را کنار بگذارد و به عنوان برادر در کنار آنها قرار گيرد و برخورد اربابی خود با جهان سوم را از فراموش کند و به عنوان قدرتی که امکانات وسيعی را از همه دنيا جمع کرده، اين قدرت را در خدمت صلح و رشد و اعتلای آنها قرار دهد و منافع خود را در تضاد با منافع آنها تعريف نکند. در اين صورت دنيا مساله‌اش حل می‌شود.»

وجدان بشری گفت‌وگوی تمدن‌ها را پذيرفت

رئيس جمهور سابق کشورمان به فضای بين المللی پس از فروپاشی شوروی اشاره کرد و گفت: «آمريکا احساس می‌کرد که پس از فروپاشی شوروی به عنوان برادر بزرگ غرب و نماينده ذی‌حق و شايسته کل تمدن و فرهنگ و اقتصاد غرب حرف می‌زند؛ رقيبش از صحنه بيرون رفته و بنابراين فکر می‌کرد يک متروپل بايد در دنيا وجود داشته باشد که آن هم آمريکا است و اقمار ديگر بايد کنار روند، حتی نسبت به اروپا هم‌چنين ديدگاهی داشت. ديديم چنين نشد و پس از فروپاشی شوروی مسايل بصورت ديگری پيش آمد. برخوردهای آمريکا، برخوردهای ديگری شد و در مقابل مقاومت‌ها هم تغيير کرد و با کمال تاسف در آغاز هزاره سوم ما شاهد يک نوع درگيری بسيار سخت و سنگين بوديم.»

خاتمی‌ افزود:«از يک سو آمريکا با خشونت با کسانی که دشمن می‌پنداشت برخورد می‌کرد و از طرف ديگر ما تروريسم را در خشن‌ترين و بدترين چهره‌اش ديديم. اختلافات در خاورميانه و مناطق ديگر در جريان بود، در اروپا و در بالکان جنگ‌های عجيبی را تجربه کرديم که اگر نگوييم جنگ‌های دينی، بلکه جناح‌های دينی بودند که با هم برخورد می‌کردند و دنيا با وحشت عجيبی روبرو شده بود و احساس می‌شد که جنگ تمدن‌ها درگرفته است. در اين شرايط وجدان بشری مساله گفت‌وگوی تمدن‌ها را پذيرفت و بطلان جنگ تمدن‌ها از نظر تئوری معلوم شد. اين حقيقت آشکار شد که تشديد اختلافات تمدنی در دنيا می‌تواند خساراتی به مراتب سنگين‌تر از اختلافات سياسی که در دوران جنگ جهانی و جنگ سرد تجربه شد، ايجاد کند. گواه اين مساله اجماعی بود که در دنيا بر سر گفت‌وگوی تمدن‌ها ايجاد شد.»

مبتکر طرح گفت‌وگوی تمدن‌ها با اشاره به مسايل مطرح شده در تاريخ سازمان ملل گفت: «هيچ امری در سازمان ملل نظير گفت‌وگوی تمدن‌ها مورد اجماع و قبول قاطع قرار نگرفت و به اتفاق آرا و با حمايت جهان سوم و دنيای اسلام تصويب شد و سازمان ملل سال ۲۰۰۱ را سال گفت‌وگوی تمدن‌ها اعلام کرد. پس از آن دبير کل وقت سازمان ملل نماينده ويژه‌ای را برای پيگيری موضوع گفت‌وگوی تمدن‌ها انتخاب کرد. اين فعاليت پس از پنج سال برای يک دوره پنج ساله ديگر هم تمديد شد و در مجموع سازمان ملل ده سال برای طرح گفت‌وگوی تمدن‌ها تشکيلات خاص ايجاد کرد.»

خاتمی‌ استقبال جهانی از طرح گفت‌وگوی تمدن‌ها را ياد آور شد و اظهار داشت: «آنچه پيش آمد فقط مساله‌ای سياسی نبود، در عرصه فکری و فرهنگی هم مساله مورد قبول قرار گرفت. حرف‌های خوب هميشه حرف‌هايی نيست که شنيده می‌شود، خيلی حرف‌های خوب در تاريخ زده شده که يا در زمان خودشان دفن شده يا ممکن است قرن‌ها بعد تاثير داشته باشد. ولی وقتی از حرفی استقبال می‌شود نشانه اين‌ست که زمانه انتظار اين حرف‌ها را داشته و گوش زمانه برای شنيدن اين حرف شنوا بوده و فکر می‌کنم وقتی به متن حوادث و گذشته تاريخی و آينده نگاه کنيم، گفت‌وگوی تمدن‌ها اين حالت را پيدا کرد و در سراسر دنيا موج ايجاد شد.»

وی گفت: «ده‌ها کرسی گفت‌وگوی تمدن‌ها در دانشگاه‌های معتبر دنيا ايجاد شد، سازمان‌هايی بوجود آمد، صدها کتاب نوشته شد، صدها سمينار و کنفرانس بين المللی برگزار شد که در بسياری از آنها يا خودم شرکت کردم يا نماينده فرستادم و يا پيام دادم. هزاران مقاله در اين زمينه نوشته شد،صدها تز در دانشگاه‌های معتبر نوشته شد.»

ائتلاف تمدن‌ها جای گفت‌وگوی تمدن‌ها را نمی‌گيرد

خاتمی‌ سپس به طرح موضوع ائتلاف تمدن‌ها از سوی اسپانيا و ترکيه اشاره کرد و گفت: «آقايان زاپاترو و اردوغان، نخست وزيران اسپانيا و ترکيه ائتلاف تمدن‌ها را مطرح کردند. معنی آن اين بود که از گفت‌وگوی تمدن‌ها گذشتيم و بايد وارد مرحله عملی تحت عنوان ائتلاف تمدن‌ها شويم. به دنبال آن آقای کوفی عنان، دبير کل سابق سازمان ملل در سال آخر مسووليت خود، ۱۸ نفر را به عنوان اعضای گروه عالی رتبه انتخاب کرد که بنشينند و راجع به ائتلاف تمدن‌ها بحث کنند و قطعنامه بنويسند که من هم يکی از آنها بودم که چهار يا پنج جلسه مهم تشکيل شد و اساسنامه‌ای هم نوشته شد. طبيعی است که ائتلاف تمدن‌ها متکی به دو دولت است، امکانات بيشتری دارد، دبيرخانه بسيار قوی ايجاد کردند، دبير آن هم شخصيت جاافتاده و خوب و ارزنده دکتر سمپايو، رئيس جمهور سابق پرتقال است.»

رئيس موسسه بين المللی گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها افزود: «من در دو اجلاس مهم ائتلاف تمدن‌ها در مايورکا و استانبول شرکت کردم، سومين جلسه در برزيل تشکيل شد که بخاطر بعضی مسايل نتوانستم شرکت کنم و پيام دادم. در حال حاضر ائتلاف تمدن‌ها فعال است ولی چنانچه در اجلاس آن گفتم اين جای گفت‌وگوی تمدن‌ها را نمی‌گيرد. گفت‌وگوی تمدن‌ها يک حرکت فکری- فرهنگی است که بايد ادامه پيدا کند و دل‌ها به هم نزديک شود.»

خاتمی‌ همچنين درباره نقشی که ترکيه در جهان اسلام و مساله تقريب تمدن‌ها درصدد ايفای آن است، گفت: «ترکيه موفقيت‌های زيادی داشته و با رفراندومی‌ که برگزار کردند، با اينکه افراد متمايل به اسلام هستند ولی چهره دموکراتيک خود را حفظ کردند، اتحاديه اروپا با اين وضعيت نسبت به وضعيت قبل که لائيک بودند بسيار سازگارتر است. عاقلانه رفتار می‌کنند. مايل هستند که محور و کانون باشند، بخصوص که در مقابل اسلام سياسی که احيانا اصولگراتر و جدی‌تر است و گرچه منطقی هم هست و البته جريانات خشن و تند و افراطی که وجود دارد، می‌خواهند الگويی وجود داشته باشد که در عين حال هم با معيارهای امروزی سازگار باشد و هم بتواند برای گرايشات اسلامی‌ جذاب باشد و شايد بنظرشان رسيده باشد که ترکيه می‌تواند الگو باشد. بنظرم آقای اردوغان از اين موقعيت خوب استفاده می‌کند و در حال حاضر هم در دنيا و جهان اسلام موقعيت خوبی دارند و ائتلاف تمدن‌های می‌تواند راهی و وسيله ای برای اين سياست باشد که ناموفق هم نيستند. گرچه هنوز گفت‌وگوی تمدن‌ها شکل نگرفته و تا رسيدن به ائتلاف تمدن‌ها خيلی وقت هست.»

وی با بيان اينکه دوباره مساله صلح مطرح شده است، گفت: «متاسفانه برخورد بين کسانی که نظريات خشن داشتند، طيفی از افراطيون، چه کسانی که قدرت را در بخشی از دنيا در دست داشتند، چه کسانی که با آن قدرت مبارزه می‌کردند، جنگی بسيار خشن و سخت را بوجود آورد. از يک طرف تروريسم گسترده و از سوی ديگر جنگ عليه تروريسم ايجاد شد. بعد از ۱۱ سپتامبر رئيس جمهور آمريکا مساله ائتلاف برای جنگ عليه تروريسم را مطرح کرد که من در مقابل آن در سال آخر دوره رياست جمهوری مساله ائتلاف صلح بر پايه عدالت را مطرح کردم که طبعا در آن هياهوی بگير و ببندها و اشغال افغانستان و عراق مسکوت ماند. من فکر می‌کنم دوباره مساله صلح مساله‌ای جدی شده است. چندين سمينار برگزار شده که بنده دعوت داشتم و دعوت دارم که مساله صلح را در ادامه مساله گفت‌وگوی تمدن‌ها مطرح کنم.»

حاضر نيستيم از کسی پول بگيريم

خاتمی‌ در ادامه گفت‌وگوی خود با " ديپلماسی ايرانی" در تشريح اقدامات و برنامه‌های خود برای پيشبرد گفت‌وگوی تمدن‌ها اظهار داشت: «موسسه بين المللی گفت‌وگوی تمدن‌ها در خارج از کشور تاسيس شده که دارای پشتوانه قوی معنوی است، البته از نظر امکانات مادی در حالت ضعف هستيم،‌ از اين جهت که نخواستيم از برخی کمک‌هايی که در دنيا رايج است، استفاده کنيم. مثلا آقای ماندلا وقتی بنيادش را تاسيس کرد، آشکارا در در دنيا و از جمله منطقه اعلام کرد می‌خواهيم کارهای خيريه بکنيم، کارهای سياسی ارزنده و حقوق بشری انجام دهيم و پول گرفت. از عربستان، کويت، امارات و از ايران در دوره رياست جمهوری من کمک‌های مالی دريافت کرد. تشکيلات ديگر، روسای جمهور سابق، عده‌ای از افراد ثروتمند را جمع می‌کنند، پيشنهاد می‌کنند و خيلی آشکار پول می‌گيرند و کار انجام می‌دهند. ما اين کار را نکرديم، گرچه مستقل بوديم و هستيم و اگر هم پول می‌گرفتيم تابع کسانی که پول می‌دادند نبوديم، ولی در عين حال به هيچ وجه حاضر نبوديم اينطور کار را انجام بدهيم و رسما بگوييم پول بريزيد، حساب هم هست. ما حتی يک ريال از کسی نگرفتيم، برای اينکه نمی‌خواهيم استقلال‌مان از بين برود.»

رئيس موسسه بين المللی گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها افزود: «با همين وضع خيلی ابتدايی، بصورت همکاری با بعضی موسسات مشابه بود که مشترکا کار کرديم که نمونه آن را دو سال پيش در تهران ديديم که چه اجتماع عظيمی ‌برپا شده بود که کار مشترکی بود بين ما و موسسه آقای بوندويگ، نخست وزير اسبق نروژ که موسسه خيريه خوبی دارد که همکاری کرديم و قبل از آن هم همکاری‌هايی داشتيم. با موسسات و دانشگاه‌ها هم که دعوت می‌کردند،همکاری‌هايی داريم.»

خاتمی‌ به دو طرحی که برای گفت‌وگوی تمدن‌ها در نظر داشت، اشاره کرد و گفت: «امکانات ما بسيار اندک است. ما دو طرح مهم داشتيم که بخاطر نداشتن امکانات نمی‌خواهيم بگويم بطور کلی منتفی است اما در محاق بسر می‌برد. يکی طرحی است که در دوران رياست جمهوری ام می‌خواستم در ايران انجام دهم که يک يادمان گونه بسيار وسيعی در محوطه بزرگی با نمايندگان تمدن‌های مختلف و يا کشورهايی که صاحب تمدن بودند، داشته باشيم. بگوييم هر کدام بخشی را در اختيار بگيرند و با توجه به معيارهای تمدنی خودشان ساختمان و آثار داشته باشند. اين طرح شبيه يک بنياد يا سازمان تمدن‌هاست که نمايندگان تمدن‌ها در آن سرمايه گذاری کنند و حضور داشته باشند و يک سازمانی شکل گيرد که نشست‌ها، نمايشگاه‌ها و کتابخانه‌ها در آن برگزار شود که اين طرح اجرايی نشد. دلم می‌خواست که اين طرح را در ايران يا در کشوری ديگر يا دفتر خودمان در اروپا اجرا کنيم که بالاخره امکانات اوليه آن از جمله چندين هکتار زمين را ما بايد فراهم می‌کرديم. اين طرح متوقف ماند، گرچه هنوز به کلی منتفی نيست.»

بودجه تلويزيون گفت‌وگوی تمدن‌ها چند ميليون دلار برآورد شد

وی درباره تاسيس تلويزيون گفت‌وگوی تمدن‌ها که دو سال قبل مطرح کرده بود نيز اظهار داشت: «طرح ديگر صدايی بود که گفت‌وگوی تمدن‌ها داشته باشد که مهمترينش اين بود که بتوانيم ايستگاه تلويزيونی بين المللی تاسيس کنيم، طرح آن هم آماده بود که در حوزه مسايل تمدنی، آثار و فعاليت‌هايی که هست انعکاس يابد، ميزگردهايی که برگزار می‌شود، آثار هنری، فرهنگی و سينمايی که در زمينه گفت‌وگوی تمدن‌ها مثبت می‌دانستيم عرضه و تبادل شود. يک فرستنده صوتی و تصويری معتبر باشد که با دو زبان فارسی و انگليسی شروع و سپس گسترش پيدا کند که طبعا اينها احتياج به بودجه داشت و برآوردی هم شده بود. از نظر ديگران خيلی هم برآورد زيادی نبود، شايد با چند ميليون دلار می‌شد اين کار را راه بيندازيم. اما همين چند ميليون دلار برای ما مهم بود.»

خاتمی‌ افزود: «طرح‌های آن هم وجود دارد. حتی به بعضی دوستان هنرمند برای لوگو و آرم موسيقی آن پيشنهاد کرده بوديم. آقای چکناوريان طرح خوبی با توجه به مبانی اسلام و مسيحيت و يهود و ايران در نظر داشت. کارهايی بود که البته به تعبير آن مثل است که گفت می‌خواهم سوارکار خوبی شوم گفتند ابزارش را داری، گفت نعل را پيدا کردم، اسبش را بايد پيدا کنم.»

در نشست‌های مهم شرکت می‌کنم

مبتکر طرح گفت‌وگوی تمدن‌ها تصريح کرد: «در اين يک سال متاسفانه بخاطر مسائلی که پيش آمد و می‌توانست نباشد و اميدوارم هر چه زودتر شاهد بهبود اوضاع باشيم، در اصل قضيه رکود ايجاد شد. ولی دست برنداشتيم و انتظار جهانی اين است که فعال باشيم. در مدتی که کمتر فعال بوديم، خواست‌ها، توقعات و تقاضاها در دنيا و اعلام همکاری اگر بيشتر از گذشته نباشد، کمتر نبوده است. اميدوارم بتوانيم به لطف خدا اگر زنده باشم اين کار را ادامه دهم و انشانءالله که آثار خيری برای همه دنيا داشته باشد.»

خاتمی‌ افزود: «سفرهای زيادی دعوت دارم. به همه آنها نمی‌توانم جواب بدهم، اما اگر بتوانم در نشست‌های مهم حتما شرکت خواهم کرد و اگر به هر دليلی نتوانم بروم، از طريق مجازی يا پيام کتبی يا با معرفی نماينده حضور خواهم داشت. در حال حاضر سه برنامه خاص مورد توجه من هست که اگر قطعی شد اعلام می‌شود.»