بازخوانی مفهوم حقوق بشر، به مناسبت روز حقوق بشر، فاطمه مسجدی، مدرسه فمينيستی

مدرسه فمينيستی: کتاب The Human Rights Reader شامل مجموعه مقالات سياسی، سخنرانی ها و اسناد مربوط به حقوق بشر از دوره باستان تا عصر حاضر است. Michelin R. Ishay (ميشل ايشی) اين کتاب را گردآوری و ويراستاری کرده است. وی استاد مطالعات بين الملل دانشگاه دنور در ايالت کلرادو، مدير گروه حقوق بشر و صاحب اثر Internationalism and Its Betrayal است.

مسئله ی حقوق بشر پس از جنگ های جهانی اول و دوم مورد توجه قرار گرفت و به مساله چيستی حقوق اساسی انسان ها پرداخت؟ اولين منابعی که در تاريخ به موضوع حقوق بشر پرداخته اند، منابع مذهبی اند. وجود منابع مذهبی، حقوق بشر را از زاويه ی سکولار غربی به چالش کشانده است. آزادی خواهان و سوسياليست ها متقابلا مدعی اند که مفهوم حقوق بشر يک واژه ی کاملا سکولار است و ربطی به وحی الهی ندارد. آزاد انديشان تأکيد بر مسئله ی حق مالکيت خصوصی، برابری انسان ها و آزادی سياسی دارند. سوسياليست ها، يا متفکران مترقی، اصرار بر برابری اقتصادی؛ به عنوان پيش شرط آزادی سياسی و برابری در مقابل قانون دارند. اگرچه اين نظريات همراه با جنبش های جديد اجتماعی، مسائل ديگری چون حقوق زنان، و حقوق گروه های جنسی و نژادی مختلف را به وجود آورد اما اثبات نظريه ی جهانی بودن حقوق بشر را دچار پيچيدگی کرد.

کتاب حاضر نشان می دهد که چگونه نگاه به مسئله ی حقوق بشر در طول تاريخ، توسط مهم ترين هواخواهان شان بيان شده و چگونه اين نگاه ها در اسناد مهم قانونی به رشته ی تحرير درآمده اند. قسمت اول اين کتاب به بررسی مفهوم حقوق بشر در انجيل؛ از آغاز تا قرون وسطا می پردازد. قسمت دوم، در عصر روشنگری، چگونگی سکولاريزه شدن سنت های مذهبی را تشريح می کند؛ و به حقوق شهروندان و حقوق سياسی شان می پردازد ( حقوق دانان معاصر، اين دسته را اولين نسل حقوق بشر می نامند). قسمت سوم، سوسياليست ها، حقوق آزادی خواهی که در طول انقلاب صنعتی تخطئه شده بود را به چالش می کشند (طرفداران حقوق بشر، اين گروه را نسل دومی می دانند). قسمت چهارم کتاب، انواع نظريات حقوق بشر در قرن بيستم و موج جنبش های جديد اجتماعی؛ مانند فمينيسم، نظام اشتراکی، طرفداران محيط زيست، دگرباشان و ساير حقوق جديد را بررسی می کند. قسمت پنجم، نظريات آزاديخواهان و سوسياليست های سنتی را به تصوير می کشاند که با توجه به حاکميت شرايط جنگ سرد چگونه توانستند به حيطه ی حقوق بشر ، وارد شوند. قسمت ششم ، بهترين راه حل برای دستيابی به حقوق انسان را مورد تفحص قرار می دهد. اينکه اصلاحات يا انقلاب، و يا طرق مسالمت آميز يا توسل به خشونت کدام يک، راه دست يافتن به حقوق انسانهاست، موضوع اين قسمت از کتاب است. قسمت هفتم، شامل نتايج دستاوردهای حقوق بشر است که تاکنون به صورت اسناد قانونی حقوق بشر در جوامع بين المللی ثبت شده است.

الف: حقوق بشر در کتاب مقدس
جدای از مسئله وحی الهی، اغلب متون مذهبی مانند انجيل، متون بودايی و قرآن، مشترکاَ از مسائل اخلاقی و انسانی در قالب وظايف انسانی سخن به ميان آورده اند. فلاسفه ی قديمی يونان همچون افلاطون، ارسطو و سيسرو نيز به تبيين مفهوم حقوق بشر پرداخته اند. ده فرمان حضرت موسی نشان دهنده اخلاقيات و احترام متقابل انسان ها است که در دنيای غرب تاثير زيادی گذاشت. انجيل شامل يکسری وظايف انسانی همچون احترام به حقانيت زندگی انسان هاو حق مالکيت فردی است که در ممنوعيت قتل و دزدی متجلی شده است. قرآن کريم نيز مانند ديگر اديان آسمانی، پيروانش را به پيروی از اخلاقيات جهان شمول، راهنمايی می کند. عمده ترين اين وظايف و حقوق شامل : کمک به نيازمندان، حمايت از فقرا، احترام به حقوق زنان، دفاع از خويشتن و دوستی و کمک است.

ب: .حقوق بشر در عصر روشنگری
ايجاد دولت – ملت، تلاشی برای حفظ حقوق سکولار در مقابل قدرت کليسا و پاپ بود. در اين دوره قدرت مسيحيت کاتوليکی قرون وسطا، تبديل به مفهوم جديد قدرت در ملت – دولت شد. در اين دوره حق الهی، مورد منازعه معتقدان به قوانين طبيعی قرار گرفت. بعد از جنگ های سی ساله (۱۶۱۸-۱۶۴۸) شرايط برای يک انديشه ی سياسی جديد - استحکام نظام استبداد پادشاهی با تضعيف کليسا- فراهم شد ،سکولاريزم مورد توجه قرار گرفت و نظام جديد ملت – دولت، نظام فئوداليته را فرو ريخت.

توماس هابز به تعريف دولت در مفهوم سکولار پرداخت و آن را به عنوان هويتی معرفی کرد که حافظ حقوق شخصی طبيعی انسان ها برای زندگی امن است؛ از سوی ديگر جان لاک و ژان ژاک روسو دولت را نه تنها متصدی امنيت حقوق فردی؛ بلکه ضامن حق مالکيت و حق سياسی و برابری در مقابل قانون، دانستند. متفکران بعدی هم چون مری ولستون کرافت از حقوق طبيعی و برابر زنان صحبت کردند. سزار بکاريا، جرم شناس ايتاليايی به بررسی شدت مجازات و لزوم انطباق مجازات با جرم پرداخت ، وی معتقد است : مجازات مرگ برای يک مجرم، فقط از بين بردن حق حيات يک انسان نيست، بلکه يک نوع واکنش شديد اجتماعی عليه شهروندی برای محو شدنش است. اين بحث بکاريا برای براندازی مجازات های سنگين جامعه اش است.

تامس پين از ديگر متفکران انگليسی – امريکايی حقوق بشر است که بر ضد تجارت برده داری در امريکا، مطالبی را در سال ۱۷۷۵ منتشر کرد. سپس به دفاع از استقلال آمريکا از اسارت انگليس پرداخت که حاصل آن «اعلاميه ی استقلال آمريکا» در سال ۱۷۷۶ بود. در سال ۱۹۷۲ با انتشار کتاب "حقوق بشر" حقوق طبيعی انسان را برتر از حقوق شهروندی بيان کرد.

المپ دو گوژ، نمايشنامه نويس و نويسنده معروف فرانسوی به نقد اعلاميه حقوق بشر و شهروندی فرانسه پرداخت چرا که اشاره ای به حقوق زن در اين بيانيه نشده بود . وی در سال ۱۹۷۰ بيانيه حقوق زن در فرانسه را ضميمه اعلاميه حقوق بشر کرد. به دنبال آن مری ولستون کرافت با نوشتن کتاب "حقوق زن" در سال ۱۷۹۲ با تلاش بی نظير، حقوق برابر زن در تحصيل، اجتماع و عرصه سياسی را خواستار شد.

امانوئل کانت به مبحث حقوق بشر در حوزه بين المللی پرداخت. وی معتقد بود که اراده جمعی در يک نظام جمهوری، اراده جمعی متعهد و حامی فقراء در سيستم بحران زده اقتصادی است واگر اين اراده جمعی در سطح جهانی اش در نظر گرفته شود می تواند در راستای برقرارای صلح قرار گيرد و دولتها در سطح بالاتری از قدرت تضمين کننده اين صلح و دوستی باشند. روابط تجاری و فعاليتهای حقوق بشر در سطح بين الملل محقق اين انديشه است.

ج:سوسياليسم و حقوق بشر درعصر صنعت
در پاسخ به نابسامانی در جريان شهری شدن که حاصل صنعتی شدن بود، سوسياليست ها در اروپا به جايگزينی و ترويج انديشه حقوق بشر، دست زدند. سوسياليست ها در جدل با نظام کاپيتاليسم معتقد بودند حق مالکيت نامحدود به معدودی از افراد سود می رساند و منجر به نبودن حق سياسی برابر در سطح جهان می شود. حقوقی مانند بهداشت و تعليم و تربيت جهانی، آزادی زنان، منع کار کردن کودکان، ايجاد بهداِشت و امنيت و حق رأی در سطح جهان از جمله حق رأی زنان.

کارل مارکس در نظام تک همسری، تقسيم کار بين زن و مرد، انعکاسی از جامعه سرمايه داری است. شوهر نماينده بورژواست و همسر نماينده کارگر. در اين نظام، وابستگی اقتصادی زن به مرد، وی را وادار می کند تا در قلمرو عمومی کار کند. فردريش انگلس به توضيح نظام تک همسری واقعی پرداخت و معتقد بود؛ استقلال اقتصادی زن، باعث می شود تا از محيط خانواده وارد قلمرو عمومی شود.

د: حقوق بشر در قرن بيستم
وقوع انقلاب بلشويکی در اواسط جنگ جهانی اول، سوسياليست ها را به مرحله ی جديدی از اعاده حقوق وارد کرد. تشکيل سازمان ملل در سال ۱۹۱۹ نمايانگر رويکردی جديد به حقوق بشر بود. با شکست نظام فاشيستی در جنگ جهانی دوم، دو قدرت برتر جهانی ظهور کرد. هر دو قدرت جهانی، برای آزادی جهانی و حقوق اجتماعی تلاش کردند. گروه هايی به مخالفت با اين دو مدعی قدرت در بحث حقوق بشر برآمدند. استيون لوک، متفکر انگليسی در سال ۱۹۹۳ پنج نظام را که برای دستيابی به حقوق بشر تلاش می کردند دسته بندی کرد و آن را انديشه (ماکس)وبری ناميد.

اول: نظام اصالت سود ؛ اين دسته حقوق بشر را به بيشترين شادکامی برای بيشترين انسان ها ، تعريف می کنند.

دوم: نظام اشتراکی؛ در اين نظام هيچ نوع اصول جهانی در رابطه با حقوق بشر وجود ندارد.

سوم: نظام کارگری؛ جدل بر سر حق کارگر و توزيع نابرابر ثروت بين افراد و ملت است.

چهارم: آزادانديشان، حقوق بشر را در زمينه ی ارزش های بازار و سود ارزيابی می کنند که همراه با يک عدم اعتماد به دولت است.

لاک همه اين ديدگاه ها را رد می کند و به نظام برابری حق معتقد است. وی به دفاع از آزادی، نقش قانون و مسامحه ی برابر در فرصت يابی معتقد است. او اصرار دارد که همه ی اين ها بايد به صورت قانونی و برابر برای انسان ها صرف نظر از مذهب، طبقه اجتماعی، جنسيت و تعلقات نژادی تضمين شود.

محقق هندی وندانا شيوا با به کارگيری انديشه ی سوسياليستی به تلاش برای حقوق زنان در جهان سوم می پردازد. شيوا توضيح می دهد که فهم غلط غربی ها از پيشرفت، ريشه ی افزايش عقب ماندگی زنان است . کنار زدن زنان جهان سوم از منابع اقتصادی و نگرش منفعل و غير قابل مصرف به آنان حاصل اين فهم غلط است. وی بر اين باور است که اصول فمينيستی بايد قوانين نظام کاپيتاليستی را به چالش بکشاند. اريک هابزباوم مورخ بريتانيايی در سال ۱۹۹۶به انتقاد از سوسياليست ها می پردازد و می گويد: نبايد فقط به حمايت از اقليت ها (دگرباشان، زنان، نژادها) تاکيد کرد بلکه بايد به ارتقاء حقوق انسان ها به طور کل بپردازيم. وی اين را انديشه جهانی شدن گروه های انسانی می نامد.

ه: حقوق بشر از ديدگاه سوسياليست های سنتی
هويت سياسی، پديده ی جديدی است که در قرن نوزدهم مورد توجه جهان قرار گرفته. زمانی که آزاد انديشی چون ويلسون رئيس جمهور آمريکا اعلاميه حق خودمختاری را پذيرفت، استوارت ميل اذعان کرد که همه ی کشورها، آمادگی خودگردانی حکومتی مستقل را ندارند. وی نوعی اصول اجباری استعمار را توجيه می کرد که در سازمان ملل در سال ۱۹۱۹ پذيرفته شده بود. ميل معتقد بود همگانی کردن هويت ملی متشکل از نظريه ی عمومی واحد، برای ايجاد نهادهای سياسی آزاد، ضروری است. در سال ۱۹۰۹ رزا لوکزامبورگ، سوسياليست تبعيدی لهستانی اعلام کرد که هر نوع وابستگی طبقه ی کارگر به بورژواهای ملی گرايی که به سرکوبی و استعمار کشورهای ديگرمی پردازند، آينده ی دموکراسی و نظام سوسياليستی را دگرگون می کند. فرانتس فانون، فيلسوف اجتماعی و تحليل گر روانی، به حق خود مختاری بر ملل تحت استعمار دعوت کرد.

و : راهکارهای دستيابی به حقوق بشر
ميشل ايشی (Micheline Ishay) و ديويد گلد فيشر (David Goldfischer) به بررسی تاريخی سوء استفاده حکومت های روشنگر از مفاهيم سلطه ملی و امنيت ملی که توجيه کننده ی حقوق بشر است، می پردازند. مهاتما گاندی با نظريه مقاومت منفی، انديشه ی خشونت از طريق قانون برای دست يابی به حقوق بشر را رد کرد. وی می گويد: نمی توان برای رسيدن به استقلال در مقابل استبداد از سلاح عليه زورگويان استفاده کرد.

بعضی از صاحب نظران حقوق بشر معتقدند اگر حکومت ها قادر به حمايت از حقوق ملت نباشد پس با مداخلات بين المللی روبرو می شوند. اگرچه مايکل والز معتقد است مردم خودشان برای خودمختاری در مقابل تجاوزگران خارجی می جنگند چرا که وجود گروه سوم، تعادل را بر هم می زند.

محققان و پژوهشگران اخير حقوق بشر، از جمله نويسنده ی اين کتاب، اعتقاد به دست يابی به امنيت ملی در سطح گسترده ی گفتمان حقوق بشر دارند. گفتمانی که توازن بين جهانی شدن و خاص شمردن حقوق بشر است.

به منظور دست يابی به حقوق بشر در کشورهايی که با نظام های دولتی ضعيف مواجه اند بايد به شورای امنيت متوسل شد، و بايد به تقويت سازمان های دولتی و غير دولتی پرداخت که حافظ حقوق کودکان و مهاجران هستند و در راستای پيشرفت های اقتصادی و بهداشت عمل می کنند.