در سوگ احمد قابل، سروش دباغ

ويژه خبرنامه گويا

« بزرگ بود/ و از اهالی امروز بود/ و با تمام افقهای باز نسبت داشت/ و لحن آب و زمين را چه خوب می فهميد/... و رفت تا لب هيچ/ و پشت حوصله نورها دراز کشيد/ و هيچ فکر نکرد/ که ما ميان پريشانی تلفظ درها/ برای خوردن يک سيب/ چقدر تنها مانديم»

از شنيدن خبر روی در نقاب خاک کشيدن احمد قابل بسيار اندوهگين شدم؛ سالهاست که صداقت، حريت، تواضع، بی تکلفی، پاکدامنی و پايمردی او را می ستايم. غزالی در کتاب « ذکر الموت» از سه گونه مواجهه آدميان با مرگ سخن می گويد: کسانی که شيرين می زيند و آنقدر تعلقات و دلبستگی های دنيوی دارند که از مرگ می هراسند و تلخ می ميرند؛ دسته دوم افرادی اند که از وضعيت روحی خود راضی نيستند و در آرزوی در رسيدن روزگار بهتری هستند؛ اما عزم و اراده برای تغيير و توبه ندارند و در حسرت سر برآوردن رستاخيزی در سرزمين وجودشان ، شب و روز را دوره می کنند؛ دسته سوم گروهی هستند که به استقبال مرگ می روند ، چرا که زوال و عدم مانايی دنيا را به رأی العين ديده اند و دلبستگی چندانی به دنيا ندارند و کبوتر جانشان در آرزوی حفره کردن زندان و پرواز به سمت بی سو و ديار دوست است :
اين جهان زندان و ما زندانيان
حفره کن زندان و خود را وا رهان

احمد قابل از گروه سوم بود؛ تعلقات دنيوی چندانی نداشت و خود را بسان مسافری می انگاشت که قرار است چند صباحی در اين دنيا بزيد و پس از آن به «خلوت ابعاد زندگی» سفر کند و هم نورد افقهای دور شود؛ تمام زندگیِ پاک او بر اين امر گواهی می دهد. کثيری چون من، هيچوقت نشنيده بودند که او ترکشی به يادگار از دوران جنگ ۸ ساله ايران و عراق در بدن داشت، مگر وقتی اخيرا پزشکان مجبور به عمل جراحی و خارج کردن ترکش شدند؛ همچنين، در حاليکه از مرحوم آيت الله منتظری اجازه نامه اجتهاد داشت، سالها بود که لباس روحانيت را از تن به در آورده بود و با مناعت طبع زندگی می کرد و خم به ابرو نمی آورد؛ خورشيد سواری که رنج خود و راحت ياران را می طلبيد . « شجاعت ِ بودن» در او موج می زد؛ با دغدغه های اصيل وجودی و معرفتی خويش زندگی می کرد و دلمشغول آنها بود ؛ اگر بر اثر تتبعات و تأملات دراز آهنگ فقهی به موضعی می رسيد؛ باکی از ابراز آن نداشت؛ ولو اينکه خلاف رأی جمهور بود. سخنان او درباره حکم « حجاب» از اين دست بود؛ بديع و خلاف آمد عادت و جسورانه.

مرحوم قابل از تبار «احياگران دينی» بود؛ محييانی که دغدغه های دينی و معرفتی پررنگی دارند و در انديشه بازسازی معرفت دينی و نحوه زيست مؤمنان در جهان جديدند. عموم آثار مکتوب و پروژه ايشان موسوم به « شريعت عقلانی» را بايد اينگونه فهميد و ذيل اين مقوله گنجاند و ارج نهاد. در نگرش احياگرايانه؛ شخص احياگر، بسته به تشخيص خود، بر جوانب مغفول دين انگشت تأکيد می نهد؛ چنانکه غزالی در قرن پنجم هجری به « احياء علوم دين» با تأکيد بر علم اخلاق همت گماشت. در دوران معاصر نيز، مرحوم طباطبايی و مطهری با برگرفتن سلاح از زرادخانه فلسفه اسلامی، در کسوت متکلم؛ به نقد آموزه های مارکسيستی همت گمارده و تمام هم خويش را برای بدست دادن تبيينی معقول و موجه از مدعيات اسلامی بکار گرفتند. قابل نيز می کوشيد با رجوع به سنت فقهی و بازخوانی انتقادی آن به مدد عقل دينی، آراء ابتکاری خويش در قلمرو فقه را پيش چشم ديگران قرار دهد. اگر نحله روشنفکری دينی می کوشد با بکار بستن عقلانيت نقاد و مدد گرفتن از فراورده های معرفتی جهان جديد که در فلسفه و علوم اجتماعی و علوم تجربی جديد بروز و ظهور پيدا کرده؛ به بازخوانی انتقادی سنت دينی پرداخته و در مؤلفه های گوناگون سنت به ديده عنايت بنگرد، احياگران دينی بيشتر دلمشغول پالايش و بازخوانی انتقادی سنت دينی اند؛ با رجوع به مؤلفه های مختلف سنت اسلامی نظير فلسفه، کلام، فقه، عرفان. در اين راستا، ايشان از ظرفيت های مغفول واقع شده و ناديده انگاشته شده در سنت دينی مدد می گيرند و چندان در انديشه دستاوردهای معرفتی جهان جديد نيستند.

چنانکه در می يابم؛ تحقق تجربه های دل انگيز باطنی و معنوی و زيستنِ مسلمانیِ معقول و کارآمد در روزگار کنونی، در گرو بسط و نهادينه شدن قرائتِ خرد نواز و اخلاقی و انسانی از اسلام است. برای تحقق اين مهم به آثار رهگشای هر دو طايفه روشنفکران و احياگران دينی نياز مبرم داريم.

افسوس که مرحوم قابل مجال چندانی برای بسط بيشتر ايده های احياگرايانه خويش نيافت و دست اجل او را نا بهنگام از ما گرفت. رحمت و درود بيکران پروردگار بر روح پاک آن عزيز سفر کرده باد. خداوند را می خوانيم تا به خانواده داغدار مرحوم قابل، صبر و خويشتنداری بر اين مصيبت عطا کند:

چون دعامان امر کردی ای عجاب
اين دعای خويش را کن مستجاب