اطلاعات علمي گسترده در اينترنت در خدمت دانشمندان و محققان، ايرنا

لندن، خبرگزاري جمهوري اسلامي ‪۸۴/۱۰/۲۰‬

هفته‌نامه علمي "نيچر" در تازه‌ترين شماره خود مقالاتي را به معرفي امكانات گسترده‌اي كه در شبكه اينترنتي درباره اطلاعات علمي موجود است و ضرورت آشنا شدن پژوهشگران و دانشمندان در سراسر جهان با اين امكانات و بهره‌گيري مستمر از آنها اختصاص داده است.

مهمترين جنبه‌هاي مورد اشاره در شماره ويژه نيچر براي استفاده محققان به شرح زير است:
در نخستين مقاله به قلم سردبير نيچر چنين آمده است: ابزارهاي موجود در اينترنت به محققان و پژوهشگران امكان مي‌دهد تا در كنار فعاليتي كه در قالب مقالات چاپ شده شكل مي‌گيرد به صورت غير رسمي با يكديگر به گفت‌وگو و مبادله اطلاعات بپردازند.

اما دانشمندان و پژوهشگران براي بهره‌گيري تمام عيار از اين امكانات بايد با فرهنگ جديدي خو بگيرند كه بده بستان داده‌ها بخشي از آن است و در عين حال بايد در ديدگاههاي گذشته خود در خصوص بانكهاي اطلاعاتي و امكانات موجود در آنها بازنگري كنند.

فناوريهايي كه هم‌اكنون در شبكه مورد استفاده است به افراد اجازه مي‌دهد تا صفحات اختصاصي وب خود را فراهم آورند و به اصطلاح وبلاگ‌نويس يا مختصرتر بلاگ نويس شوند و يا مي‌توانند دفترچه‌هاي مربوط به فعاليتهاي آزمايشگاهي خود را به صورت الكترونيك تنظيم كنند.

اين فناوريها موجب شده كه شبكه از صورت يك كتابخانه عظيم حاوي اطلاعات، به يك كارگاه بزرگ كه افراد در آن در كنار يكديگر به فعاليت سرگرمند، تبديل شود.

اين تحول به نوبه خود روي بسياري از تغييراتي كه در حوزه‌هاي علمي گوناگون همچون "بايو انفورماتيك" و "فيزيك انرژيهاي بالا" در حال شكل‌گيري است، تاثير بنيادين مي‌گذارد.

براي مثال، يك دهه قبل اخترشناسي عمدتا در انحصار يك گروه از افراد بود كه داده‌ها را در اختيار داشتند و امكانات چاپ و انتشار آنها را در قبضه خود نگاه مي‌داشتند اما اكنون اين رشته پژوهشي سازماندهي تازه‌اي پيدا كرده و مجموعه‌هاي بزرگي از اخترشناسان به وجود آمده‌اند كه داده‌ها را با يكديگر مبادله مي‌كنند و آنها را در اختيار كل جامعه علمي اخترشناسان قرار مي‌دهند.

چالشي كه اكنون پيش روي جامعه علمي اخترشناسان قرار دارد اين است كه بتوانند ارتباط مستقيم ميان گروههاي كوچكتر و پراكنده در سطح جهان را كه از سيستمها و فرمت‌هاي مختلف براي ضبط و ذخيره داده‌ها استفاده مي‌كنند، فراهم آورند.

براي غلبه بر اين مشكل كه پيش روي ديگر حوزه‌ها و رشته‌هاي علمي و پژوهشي نيز قرار دارد يك راه مناسب عبارت از دور شدن از ايده ايجاد يك بانك اطلاعات مركزي و حركت به سمت ايجاد ساختارهاي تازه‌اي موسوم به "خدمات وب" (‪ (web services‬است.

اين سيستمها "هم كنشگرهايي" ‪ interfaces‬هستند كه در دسترس همگان قرار دارند و وظيفه شان تسهيل دسترسي به داده‌ها و نرم‌افزارها است. براي آشنايي با يك نمونه از اين سيستمها مي‌توان به نشاني ذيل رجوع كرد:
‪http://www.ebi.ac.uk/xembl/index.html‬
اين قبيل سيستمهاي هم كنشگر تا همين اواخر تنها در انحصار معدودي از متخصصان برنامه‌ريزي كامپيوتر بودند اما اكنون هركس كه اندكي آشنايي با برنامه‌ريزي داشته باشد مي‌تواند از امكانات داده‌پردازي و تحليل داده‌ها به صورت خودكار كه روي وب موجود است، بهره بگيرد.

بسياري از پژوهشگران به گونه‌اي فزاينده به ضبط و ذخيره داده‌ها با استفاده از برنامه‌ها و نرم‌افزارها و فرمت‌هايي روي آورده‌اند كه كامپيوترها در نقاط مختلف دنيا مي‌توانند انها را براحتي قرائت كنند.

اين شيوه گفت و گوي خودكار ميان بانك‌هاي اطلاعاتي را تسهيل مي‌كند و به كاربران امكان مي‌دهد با سرعت و سهولت اطلاعات مختلف موجود در بانكهاي اطلاعاتي را استخراج و پردازش كنند و به اين ترتيب به نوبه خود خدمات و محصولات اطلاعاتي كاملا تازه‌اي به وجود آورند.

به عنوان مثال در تحقيقات در حوزه تنوع زيستي ‪ biodiversity‬دانشمندان به جاي آنكه يك بانك اطلاعات مركزي به وجود آورند، مي‌توانند به سراغ هر يك از بانكهاي اطلاعات موجود كه به وسيله گروهها و افراد مختلف ايجاد شده‌اند بروند و اطلاعات مورد نظر درباره يك گونه خاص يا يك رده‌بندي معين از حيوانات يا رشته‌هاي ژنتيكي ارگانيزم مورد نظر را به دست آورند.

اين رويكرد كه متكي به توزيع امكانات در بخشهاي مختلف شبكه به جاي متمركز ساختن آنها در يك مجموعه مركزي است، مي‌تواند بر محدوديت‌هاي بزرگي كه ايجاد يك ستاد مركزي با ان روبروست غلبه كند و اين محدوديتها عبارتند از فقدان بودجه لازم، خطر تغيير افراد و سليقه‌ها و مشي‌ها و نظاير آن.

از اين گذشته رويكرد جديد با اين واقعيت تناسب دارد كه در عمل، بانكهاي اطلاعاتي معمولا به همت و ابتكار گروههاي كوچك و علاقه‌مند از محققان به وجود مي‌آيد و نمي‌توان از پيش بر مبناي يك دستورالعمل يا نقشه مركزي براي ايجاد چنين گروههاي علاقه‌مند و فعال برنامه‌ريزي كرد.

اما نكته مهمي كه بايد مورد توجه قرار گيرد آن است كه هرچند ايجاد بانكهاي اطلاعاتي مختص رشته‌ها و حوزه‌هاي تخصصي يك ضرورت اجتناب ناپذير است اما فراهم ساختن بانكهاي بزرگتري كه حاوي اطلاعات متنوع مربوط به رشته هاي مختلف و دسترسي به آنها براي همگان ميسر باشد نيز براي پيشبرد دانش و معرفت يك امر حياتي و اساسي است.

تحقق اين ايده غير ممكن نيست. هم اكنون نمونه‌هايي از اين نوع سيستم راه اندازي شده است. به عنوان نمونه سرويس اينترنتي موسوم به "آور مديا" ‪ OurMedia‬به وسيله نهادي به نام "آرشيو اينترنتي و حيطه عام خلاق و مبتكر" ‪ Internet Archive and the Creative Commons‬راه‌اندازي شده و به هر كاربر اينترنتي اجازه مي‌دهد كه به صورت رايگان و هميشگي اطلاعات مورد نظر خود را در بانك اطلاعاتي مربوطه ذخيره سازد - اين اطلاعات حتي مي‌تواند ويديوهاي خانوادگي و آلبوم عكسهاي شخصي باشد - و يا اطلاعاتي را كه مي‌خواهد دريافت كند.

شركت گوگل نيز سرويس تازه‌اي با عنوان "پايگاه گوگل" ‪Google Base‬ راه‌اندازي كرده است كه به همگان امكان مي‌دهد هرچه را كه بخواهند در اين انبار عظيم ذخيره كنند.

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

اينگونه خدمات جديد اينترنتي در عين حال مستلزم آن است كه همه كاربران اينترنتي ديدگاههاي قديمي خود را درباره داده‌ها و دسترسي به انها مورد تجديد نظر قرار دهند.

خدمات وب در گرو آن است كه كامپيوترها بتوانند بدون مانع با يكديگر مبادله اطلاعات كنند.

در حال حاضر هرچند برخي بانكهاي اطلاعاتي علمي مانند "ژن-بانك" ‪ GenBank‬به كاربران امكان مي‌دهند بدون برخورد با هيچ مانعي هر اندازه داده كه لازم دارند برداشت كنند، اما هنوز بسياري از موسسه‌هاي تحقيقاتي خود را به مقررات كهنه شده و قديمي در خصوص نحوه اعطاي اجازه به كاربران مقيد نگاه داشته‌اند و مانع از دسترسي آزاد كاربران به داده‌ها مي‌شوند.

در اين نكته ترديدي نيست كه آن دسته از اطلاعاتي كه دانشمندان براي دستيابي به آنها سرمايه‌گذاريهاي سنگين كرده‌اند بايد، تا قبل از آنكه به صورت عمومي انتشار يابند، در انحصار آنان باقي بماند. اما شمار عظيمي از داده‌ها و اطلاعات نيز وجود دارند كه نيازي به حبس كردن انها نيست و مي‌توان آنها را به رايگان و به نيت ترويج علم در اختيار علاقه‌مندان قرار داد.

آنچه كه بسياري از نهادها و افراد از آن اطلاع ندارند اين است كه مي‌توانند داده‌ها و اطلاعاتي را كه در اختيار دارند به نهاد "حيطه عام خلاق" ‪ Creative Commons‬عرضه كنند اما بر مبناي موازين حقوقي از اين بانك اطلاعاتي بخواهند تنها آن دسته از داده‌هايي را كه ارائه‌دهنده اطلاعات اجازه مي‌دهد، در اختيار كاربران قرار دهد.

براي اطلاع از كم و كيف اين شيوه حقوقي مي‌توان به پايگاه ذيل رجوع كرد:
//:‪http‬
‪creativecommons.org/license‬
به موازات فعاليت "خدمات وب" ‪ web services‬براي توانمند ساختن كاربران، مهمترين مانعي كه بايد بر آن غلبه كرد، ايجاد فرهنگ تازه در ذهن و انديشه دانشمندان و پژوهشگران است.

دانشمندان و پژوهشگران همواره كار رقابت با يكديگر را ادامه خواهند داد و اين امر بخشي از فرهنگ علمي است. اما در فضاي جديد بايد هنر مبادله مناسب و معنادار اطلاعات را نيز فرابگيرند و به اين ترتيب امكانات تازه‌اي براي فعاليت در سطح بين‌المللي و كمك به رشد يك اكادمي جهاني علوم فراهم آورند.