جنگ با داعش در سوریە وعراق رو بە پایان است و دیپلماسی جای جنگ را گرفتە است. نشست آستانە کە راهکارهای نظامی را ارائە میداد کاربرد خود را از دست دادە و بار دیگر ژنڤ بە محل چانە زنی قدرتهای درگیر درآمدە است. درست است کە داعش در مرحلە پایان است اما سوریە یکدست نماندە و آن کشور میان دولت سوریە، کوردها و گروههای سنی کە برخی از آنان در لیست ترور قرار دارند تقسیم شدە است. هر کدام از این جریانات زیر مجموعە کشورهای منطقەای و فرا منطقەای هستند وطرفهای برون مرزی وزن و سرنوشت آنان را رقم می‌زنند. بنابراین آیندە سوریە همچون معادلەای چند مجهولی نیازمند دقت لازم برای یافتن نتیجە معادلە میباشد. در این نوشتە کوتاە سعی بر آن است بە تازەترین بلوک بندی و مسیر سیاسی هرکدام از کشورهای درگیر در بحران سوریە پرداختە شود.
ایران:
ایران خود را پیروز جنگ سوریە می‌پندارند و اخیرا در داخل کشور مانورهای روی آن دادند. قابل انکار نیست کە ایران در مقابل ترکیە بە پیروزهایی دست یافت اما نباید ندیدە گرفت کە بخش بزرگی از کشور سوریە متحد ایران در کنترل سوریە نیست و کماکان تهدید برای منافع ایران بحساب می‌آید. مهمترین چالش پیش روی ایران در سوریە آیندە مناسبات میان ایران و روسیە است. اگرچە ایران و روسیە در منطقە قفقاز روابط خود را توسعە و تحکیم و از طریق کشور جمهوری آذربایجان کریدور شمال بە جنوب باز کردەاند اما کریدور شیعی ایران پایدار نیست و بیشتر تحت تاثیرسیاست روسهاست.
ایران منافع مشترکی با روسیە و ترکیە بعنوان کشورهای موثر در بحران سوریە دارد، در عین حال تضاد منافع با هم دارند و از همین حالا نشانەهایی از تضاد منافع با روسیە ظهور یافتە است. روسها خود بە آنچە در سوریە بدست آوردەاند بسندە کردەاند زیرا حوزە منافع روسها در بنادر لاذقیە، طرطوس و بانیاس است کە چە بلحاظ حضور نظامی چە بە لحاظ قراردادهایی کە بر دولت فعلی سوریە تحمیل کردەاند منافع خود را تثبیت و بقیە را بە امریکا واگذار کردەاند. منافع امریکا نیز در حوزە جغرافیایی کوردهاست. روسها بە حقوق سیاسی و جغرافیایی کوردها (با در نظر گرفتن مرزهای مشخص) نظر مساعد دارند، موردی کە خوشایند ترکیە و ایران نیست. باید بخاطر آورد روسها در منبج و عفرین از کوردها در مقابل تورکها حمایت کرد و اخیرا حمایتهایی از کوردها در منطقە دیرزور داشتە کە از نظر برخی صاحبنظران این حمایتها برای جلوگیری از بلندپروازیهای ایران بودەاست.
چرا روسیە مایل بە نفوذ بیشتر ایران نیست موضوعی است کە هم بە منافع خود روسیە در سوریە مربوط است هم از روی ناچاری آن کشور در مقابل فشارهای امریکا، اسرائیل و عربستان سعودی. باید توجە داشت روسیە همچون امریکا روابط حسنەای با اسرائیل و اخیرا عربستان دارد کە الویت هر دو کشور مبارزە با نفوذ ایران است.
ایران در مقابل ترکیە موفقیتهایی داشتە و توانست کارت کردستان عراق را از دست ترکیە درآورد. هر دو کشور در ارتباط با کوردها نظر واحدی دارند اما کوردستان سوریە همچون کوردستان عراق نیست و در سوریە امریکا و روسیە هستند کە حرف اول را می‌زنند نە ترکیە و ایران.
ایران در مقابل سیاستهای عربستان سعودی ایران آسیب پذیر بنظر میرسد. اگر امریکا در قضیە سوریە با ترکیە دچار اختلاف شدە است و این اختلافات بە نزدیکی آن کشور بەایران انجامیدە، مواضع سعودی عکس آن است. سعودی و امریکا در صدد شکاف میان شیعیان عراق هستند و انتخابات سال آیندە عراق میزان نفوذ ایران را تا اندازەای مشخص خواهد کرد. بنابراین سیاست سعودی برای ایران مشکل آفرین و ممکن است بعداز انتخابات عراق دوران رکود سیاسی ایران در عراق را شاهد باشیم.
ایران در منطقە بجای تکیە بر بستر مدار فرهنگی ـ ژئوپولیتیکی منطقە یعنی کوردستانهای ایران ـ عراق و سوریە بر بستر مدار شیعی عراق ـ سوریە و حزب اللە سرمایە گذاری کردە است و آسیب پذیری سیاست ایران از اینجا سرچشمە می‌گیرد. با دلایل بسیاری میتوان گفت کە در صورت اهمیت ایران بە مدار فرهنگی شانس موفقیت ایران در منطقە بیشتر خواهد بود و حتی بخشی از فشارهای غرب علیە ایران کاستە میشد.
در آخرین اخباری کە در برخی رسانەهای معتبر انتشار یافتە نام فاروق الشرع از چهرەهای سیاسی قبلی سوریە بجای بشار اسد بعنوان رئیس جمهور آن کشور انتشار یافتە است. موردیکە بهیچ وجە خوشایند ایران نیست. الشرع در اصل سنی مذهب و مورد قبول برخی کشورها منجملە ترکیە و عربستان است و همە اینها دوران رکود سیاست ایران را رقم خواهد زد.
ترکیە:
ترکیە دشمن قسم خوردە کوردهاست. ترکیە بارها گفتە کە اجازە نخواهند داد دولت تروریستی کوردی در شمال سوریە تاسیس گردد گویی حاضر بە تشکیل دولت کوردی هپ پیمان خود در شمال عراق بودە است!! ترکیە بخوبی دریافتە کە شکست کوردها در شرق فرات ممکن نیست بنابراین تمام تلاش خود را حول مقابلە با کوردها درغرب فورات متمرکز نمودە است. ترکیە دو هدف را تعقیب میکند. اول اینکە با تسلط بر منطقە ادلب برای جلوگیری ازپیشروی کوردها بە سوی دریای مدیترانە، دوم اینکە از مسیر جرابلس ـ عزاز کریدوری برای دسترسی بە کشورهای عربی وشمال افریقا درست کند. بە عبارتی دیگر ترکیە منافع ترکیە در سوریە ایجاد کریدورعمودی شمال بە جنوب است. در مقابل کردیور مورد نظر امریکا در سوریە از شرق بە غرب است و نقطە برخورد این دو کریدور حلب و مناطقی است کە اینک ترکیە آنرا اشغال نمودە است.
ترکها کوردستان عراق را بە ایران واگذار تا کریدور شرق بە غرب امریکا راعقیم بگذارند. اخیرا یکی از مشاوران سابق ترامپ گفتە کە ترکیە از ایران و قطر از کرە شمالی برای منافع امریکا خطرناکتر هستند. ابزارهای امریکا برای برخورد با ترکیە کم نیستند. پروندە رضا ضراب و برخی موضوعات حقوق بشری ابزارهایی در دست امریکاست کە میتواند با استفادە از آنان موقعیت اردوغان در انتخابات سال ۲۰۱۹ را بە مخاطرە بیاندازد. ترکیە اگرچە بە ایران، روسیە و قطر نزدیک شدە است اما کماکان دشمن درجە اول سوریە بحساب می‌آید. روابط ترکیە با امریکا تنش زا شدە، از عربستان و اسرائیل فاصلە گرفتە است، قطر زیر بار فشار همسایگانش مثل گذشتە قادر بە اعمال نفوذ بر جریانات اخوانی چون جبهە نصرە در سوریە نیست و همکاری خوبی برای ترکیە در قضیە سوریە نیست.
سکوت امریکا در مقابل تهاجم حشد شعبی با حمایت ایران بە کرکوک بیشتر از اینکە شکست آن متوجە کوردها باشد، سکوت معناداری علیە ترکیە برای تنگتر کردن عرصە ژئوپولیتیکی ترکیە بود. درست است کە ترکیە خود بە معاملە با ایران پرداخت اما امریکا قادر بە برهم زدن این معاملە بود و از نظر امریکا آنان بە آسانی قادر بە کوتاە کردن ایران هستند اما با توجە بە موارد متعدد تاریخی، اتنیکی و اقتصادی بە آسانی قادر بە کوتاە کردن دست ترکیە در کوردستان عراق نبودند. بنابراین میتوان گفت آنچە امریکا از ترکیە درعراق میخواست ترکها خود انجام دادند.
نتیجە گیری:
۱. نشستهای ژنڤ کە تاکنون ۸ مرحلە از آن طی شذە و مطمئنا دو رقمی هم خواهند شد ولی بحران سوریە پایان نخواهد یافت مگر اینکە سوریە تجزیە و برخی کشورها و یا کشورها قربانی گردند. بنظر بندە بغیراز تجزیە راە حل دیگری برای سوریە ندارد. استیفان دیمیستورا در آخرین بیانات خود از احتمال تجزیە سوریە سخن بمیان آوردە است.
۲. کوردها آسیب پذیرترین جریان مناقشات سوریە هستند اما شکست کوردها در سوریە تنها شکست کوردها نخواهد بود. همچناکە قبلا اشارە گردید شکست کوردها در کرکوک قبل از اینکە شکست کوردها بود شکست ترکیە بود، شکست کوردها در سوریە نیز قبل از اینکە شکست آنان باشد شکست امریکا خواهد بود و هزینە شکست امریکا در سوریە نیز بمراتب بزرگتر از شکست امریکا در ویتنام خواهد بود. این موضوع نە بە این خاطر کە امریکا کوردها را بە تورکها و یا دیگر قدرتها ترجیح میدهد بلکە ترسیم خاورمیانە جدید برای امریکا از کانال کوردها امکان پذیر است.
۳. سنیهای سوریە نە آسیب پذیر بلکە شکست پذیرند. شکست سنیها شکست ترکیە نیز محسوب میشود. جنگ چند سالە سوریە در حوزە جغرافیای سنیها بوقوع پیوستە است. عڵاوە برنیم میلیون نفر کشتە، ویرانی مناطق سنیها، مهاجرت۶ میلیون نفر از سنیها دموگرافی سوریە دستخوش تغییر شدە است و بیشترین این آسیبها در دایرە سنیها اتفاق افتادە است. اینک بخشی از سنیها کوردها را بە دولت سوریە ترجیح میدهند و حاضر بە همزیستی با دولت علوی نیستند. بیشتر پیروزیهای کوردها در مناطق رقە و دیرزور از روی تمایل سنیها بە کوردها تحقق یافتە است.
۴. ایران دوران صعود خود در منطقە را طی کردە و آنچە در انتظار ایران خواهد بود حفظ دستاوردهایش یا آغاز رکود آن است. از نظر بندە ایران در مقابل برنامەهای سعودیها و امریکا ناچار بە عقب نشینی خواهد بود. ضمنا روسیە نیز مایل بە قدرتگیری بیشتر ایران در سوریە نیست و ایران در میدان دیپلماسی بازندە نسبی بحران سوریە خواهد بود.
۵. در ارتباط با ترکیە اگر سوریە بە سوریە قبل از ۲۰۱۱ بازگردد، فدرالیزە و یا تجزیە گردد تبعات آن ترکیە را گرفتار خواهد کرد و در واقع بازندە اصلی جنگ سوریە ترکیە است. حتی اگر کوردها از حمایت بین المللی محروم شوند بازهم بە تنهایی برای سالها تهدید برای ترکیە خواهند بود.
۶. روسیە بە ظاهر برندە بحران سوریە است اما آنگونە نیست و روسیە از جهات دیگری آسیب پذیر است. روسیە سخت از ناحیە تحریمهای اقتصادی کشورهای غربی تحت فشار است. روسیە در جبهە اکراین و در کنار مرزهای خود با مشکل مواجە است. بنابراین ممکن ترین وسیلە روسیە برای تسویە حساب با کشورهای غربی سوریە است و نگرانی ایران از این مسئلە جدی است.
۷. امریکا و روسیە در نهایت سرنوشت سوریە را رقم خواهند زد و میان خود تقسیم خواهند کرد. نگاهی بە نقشە فعلی سوریە نشان میدهد کە از مجموع ۲۰۰ چاە نفت استانهای دیزور و رقە ۱۰۰ چاە آن در دست آرتش سوریە تحت حمایت روسیە و ۱۰۰ چاە آن در دست کوردهای طرفدار امریکاست. امریکا برای اتمام نقشە خود ناچار بە عقب راندن ترکیە است و روسیە نیز برای پیادە کردن طرحهایش ناچار بە محدود کردننفوذ ایران است. مسیر نفت خاورمیانە در نقشە سوریە تنظیم و امتداد آن بە دریای مدیترانە منتهی خواهد شد. اهداف ایئولوژیکی و ژئوپولیتیکی ایران و اهداف ژئواکونومیکی ترکیە شکست خواهند خورد.
