روز جهانی زبان مادری با نيم نگاهی به ايران، رحيم رشيدی

در حقيقت پيدايش روز جهانی زبان مادری، يک حرکت هويت طلبانە بود و اين حرکت نيز با اعتراظات جنبش های ازادی خواهانە دانشجويان دانشگاه‌های بنگلادش در سال ۱۹۵۲ ميلادی آغاز و بە وجود آمد.

زمانی که تعداد چشمگيری از دانشجويان "بنگالی" در اعتراض به تحميل زبان "اردو" به عنوان زبان رسمی در بنگلادش (پاکستان شرقی آن زمان) توسط دولت پاکستان در محوطه دانشگاه "داکا"، توسط ماموران دولت وقت پاکستان به رگبار بسته شدند و در نتيجە تعدادی از اين دانشجويان هويت طلب و عدالت خواە کشتە و زخمی شدند.

در ان دوران، دانشجويان معترض با هدف به رسميت شناساندن زبان مادری مردم سرزمين‌شان يعنی زبان "بنگلا" يا "بنگالی" اقدام به تظاهرات وسيع کردە بودند.

زيرا زبان رسمی که در مدرسەها و دانشگاه‌های بنگلادش در آن زمان تدريس می شد زبان پاکستانی "اردو" بود. ادامە تظاهرات گسترده و وسيع دانشجويان و اساتيد دانشگاه "داکا" در روزهای ۲۱ و ۲۲ فوريه سال ۱۹۵۲ اتفاق افتاد.

ماموران دولت پاکستان در تيراندازی به دانشجويان و اساتيد دانشگاه تعدادی از آنان از جمله ماموستا ابوالبرکت استاد دانشگاه "داکا"، رفيع الدين احمد دانشجو، شوفير رحمان کارمند عاليرتبه دادگاه عالی بنگلادش را کشتند و نظاميان پاکستان با تمام توان تلاش نمودند کە دانشجويان و اساتيد دانشگاە از خواستەهای انسانی خويش دست بکشند...

اما مقاومت و ايستادگی دانشجويان و اساتيد دانشگاهها و فعالان فرهنگی و مدنی بنگلادش و پافشاری در راە تحقق خواستەهای خويش باعث شد که در سال ۱۹۵۶ ميلادی مجدداً زبان "بنگالی" به رسميت شناخته شود و تداوم مبارزات مردم و فعالان سياسی و فرهنگی بنگلادش باعث شد که در سال ۱۹۷۱ بنگلادش کنونی رسما از پاکستان جدا شود و استقلال پيدا کند.

پس از استقلال بنگلادش، مراسم روز ملی زبان مادری در اين کشور هر سال در ۲۱ فوريه با شکوه خاص برگزار می شد و در ان از مبارزە مردم برای استقلال و پاسداری و تلاش همە جانبە دانشجويان و اساتيد برای حفظ هويت و زبان مادری قدردانی می شد. کشور بنگلادش از "يونسکو" سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد درخواست نمود کە روز ٢١ فوریە را بە عنوان روز جهانی زبان مادری را بە رسميت بشناسد.

سپس پيشنهاد رسمی کشور بنگلادش برای اعلام روز ۲۱ فوريه به عنوان روز جهانی زبان مادری در تاريخ ۱۷ نوامبر ۱۹۹۹ پذيرفتە شد و ۱۸۸ کشور عضو يونسکو بە اين درخواست رای مثبت دادند.
پس از اين واقعە و برای اولين بار مراسم روز جهانی زبان مادری در ماە فوريه سال ۲۰۰۰ در شهر پاريس و با حضور نمايندگان کشورهای مختلف جهان، زبان شناسان و دبير کل وقت سازمان يونسکو برگزار شد.

طبق نظر کارشناسان خطر روز افزون نابودی زبان‌ها از ميان رفتن قبيله‌ها و قوم‌های کوچک بر اثر از ميان رفتن زيستگاه‌های طبيعی، يا کوچ دادن آنها به حاشيه‌ی شهرهای بزرگ و مکانهای غير بومی و ملی، يکی از تهديدهای نابودی و حذف زبان مادری است.

در طول ساليان گذشتە و در يک پروسە تاريخی، بسياری از قبيله‌های جنگل‌نشين زبان و هويت ملی شان را از دست داده‌اند. جنگ‌های داخلی و مهاجرت وسيع مليتهای مغلوب به کشورهای همسايه نيز از ديگر عوامل از بين بردن بعضی از زبان‌ها هستند.

امروز و بنا بە تغييراتی که در ساختار سنتی زندگی بشر پديد آمده، عرصه‌ی زندگی برای گروه‌های کوچک تنگ شدە است و همين امر باعث گسترش و تسلط چند زبان در ميان اکثريت جامعه‌ی جهانی شده است.

زبان‌های شفاهی که تعدادشان حدود ۱۲۰۰ زبان تخمين زده می‌شود، بيشتر در معرض خطر نابودی قرار دارند. بخش عمده اين زبان‌ها متعلق به مردم قاره آفريقاست که به ۲ هزار زبان سخن می‌گويند.

مطابق برآورد يونسکو، از حدود ۶ هزار زبانی که در جهان شناخته شده است، بيش از سه هزار زبان در حال نابودی هستند. اين زبان‌ها هم اکنون نيز توسط گروه‌های بسيار کوچکی به کار برده می‌شوند و تقريبا هيچکدام شانسی برای بقا ندارند. ۹۶ درصد از زبان‌ها تنها در بين ۴ درصد از جمعيت جهان رواج دارند.

برای نمونه، در جزاير پاپوآ گينه نو واقع در اقيانوس آرام، بيش از ۸۰۰ زبان وجود دارد که بعضی از آنها متعلق به جمعيتی کمتر از ۲۰۰ نفر هستند. تعداد کل ساکنان اين جزاير به هفت ميليون نفر نمی‌رسد.

به باور سازمان يونسکو، بايد تلاش کرد تا زبان‌هايی که گسترش زيادی ندارند در کنار زبان‌های فراگير شانس ادامه حيات داشته باشند. چنين تلاشی با توجه به نقش زبان در شکل‌گيری شخصيت فردی و هويت فرهنگی مليت‌ها، می‌تواند فرهنگ جهانی را شکوفاتر کند.

مجمع عمومی سازمان ملل متحد نيز به دليل اهميت زياد زبان مادری، سال ۲۰۰۸ را سال جهانی زبان‌ها اعلام کرد. اين روز از تقويم رسمی جمهوری اسلامی ايران حذف شده است. قابل توجە است کە جمهوری اسلامی يکی از اعضای امضاء کنندە بە رسمت شناختن روز ٢١ فوریە در تاريخ ١٧ نوامبر ١٩٩٩ در يونوسکو بودە است کە طبق ان ۱۸۸ کشور عضو بە اين درخواست رای مثبت دادند. اصل پانزدهم قانون اساسی رژيم ايران "استفاده از زبان های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه های گروهی و تدريس ادبيات آنها در مدارس" را در کنار زبان فارسی، به عنوان زبان رسمی، آزاد خوانده است. ولی اين حق قانونی و انسانی هيچ گاە در عمل، به اجرا در نيامده است.

حال سوال اساسی برای ما اين است کە، آيا ممنوع نمودن و جلوگيری از رشد و بالندگی زبانها و ادبيات مردم غير فارس ساکن ايران، ظلمی آشکار نه تنها عليه اين مردمان، بلکه عليه فرهنگ گونه گونه جهانيی نيست؟

آيا زمان آن نرسيده است که سياستمداران، شخصيتها، گروهها و سازمانهايی سياسی سراسری ايران به سبب ستمهای گستردەای که بر ديگر مليتهای ايران رفته است از اين مليتها عذر خواهی کرده و در پی جبران مافات باشند؟

چه کسی بايد پاسخگوی محروم نمودن فرزندان مليتهای ايران از ابتدايترين حقوق انسانی خود برای نمونه خواندن و نوشتن به زبان مادری باشد؟

خجستە باد روز جهانی زبان مادری.

رحيم رشيدی/ واشنگتن
منبع: سايت يونسکو