در نسبت حقوق بشر و توافق اتمی، احسان ابراهیمی

منتقدان توافق اتمی میان ایران و غرب به همراه موافقان آن در استناد به یک موضوع مشترکند: حقوق بشر و نسبت این توافق با آن. مخالفان معتقدند این توافق در جهت تضعیف پایه های حقوق بشر در داخل ایران است و موافقان می گویند در راستای تقویت حقوق بشر. برای رصد کننده این مباحث جای پرسش است که منظور این دو گروه متضاد از حقوق بشر چیست؟

برداشت مختار هریک از این دو گروه از حقوق بشر البته بنا به شرح آتی متفاوت است و همین تفاوت توجیه گر چنگ انداختن به حقوق بشر می شود در جهت تایید یا رد توافق اتمی.

حقوق بشر از جمله اصطلاحاتی است که به قول منطقیون «مشترک لفظ» است. اشتراک لفظ یعنی لفظی مشترک برای معانی مختلف. بهترین مثال در زبان فارسی برای اشتراک لفظ واژه «باز» است. فارسی زبانان این واژه را در سه معنا به کار می برند: «گشوده»، «دوباره»، «پرنده ایی شکاری». سه معنای مختلف اما لفظی یکسان. حقوق بشر نیز ماهیت و کاربردی اینچنین دارد. لذا باید دید موافقان و مخالفان از این واژه کدام معنا را مراد می کنند.

بنا به رویکردی تاریخی از مباحث مربوط به حقوق بشر می توان سه رویکرد یا نسل یا گفتمان کلی از حقوق بشر به دست داد:

۱. حقوق مدنی- سیاسی: حق حیات، حق انتخاب، حق آزادی بیان، آزادی مذهب، سکونت و تردد
۲. حقوق اقتصادی- اجتماعی- فرهنگی: حق اشتغال، حق آموزش و پرورش، بهداشت- کار و...
۳. حقوق جمعی: برخورداری از محیط زیست مناسب و سالم، حق صلح، حق توسعه

این سه رویکرد و سطح کلی ذیل لفظ حقوق بشر جمع شده اند. به نظر می رسد گروه مخالف توافق اتمی ایران و غرب آنچه از حقوق بشر مراد می کند شماره یک باشد و موافقان شماره ۲ و ۳. لذاست که هر دو می اندیشند که در راستای دفاع از حقوق بشر سخن گفته اند و تلاش می کنند.

اگر تحریمهای ۴ جانبه غرب علیه ایران (شورای امنیت، کنگره آمریکا، اتحادیه اروپا و دولت آمریکا) برداشته شود و حضور ایران در فضای بین المللی حالتی عادی به خود بگیرد، و اگر نتایج این حضور عادی در گسترش سرمایه گذاری های خارجی و ورود نرم افزاری و سخت افزاری فنآوری های نوین در همه حوزها و بخشهای مورد نیاز جامعه مثل بهداشت، آموزش، محیط زیست، ترابری و... و مآلاً بهبود فضای کسب و کار و افزایش رفاه جمعی باشد، حتماً این توافق در راستای تقویت حقوق بشر در دو سطح کلی حقوق اقتصادی- فرهنگی و حقوق جمعی است بنا به تفکیک فوق.

اما اگر رفع تحریمها و عادی شدن وضعیت ایران در فضای بین الملل باعث شود آسودگی حکومت از وضعیت خارجی، سرکوب و نادیده گرفتن حقوق مدنی و سیاسی دگراندیشان و منتقدین و .... را تقویت نماید، قطعاً توافق بر ضد حقوق بشر خواهد بود.

داوری نهایی: عمده تحریمهای غرب برای کشاندن حکومت ایران به میز مذاکره و دست کشیدن آن از بلندپروازیهای اتمی بوده است. توافق اتمی هم ناظر به همین هدف صورت گرفته است. لذا بنظر می رسد وضع تحریمها دخلی به وضعیت حقوق بشر به معنای شماره یک نداشته است که توقع داشته باشیم رفع آنها ربط مستقیمی به تقویت یا تضعیف حقوق بشر در سطح شماره یک داشته باشد. لذا به نظر می رسد استناد مخالفان توافق هسته ایی به مفهوم حقوق بشر بلاموضوع است. به دیگر سخن، عمده تحریمها هدفی جز تقویت حقوق بشر به معنای شماره یک دنبال می کرده اند و هماکنون رفع آنها اساساً مدخلیتی در وضعیت حقوق بشر به معنای شماره یک ندارد. اما نسبت تام دارد با دو سطح دیگر حقوق بشر که ناظر به حقوق اقتصادی اجتماعی و حقوق جمعی مردم است است.

بنظر نگارنده، مخالفان توافق هسته ایی باید نخست روشن کنند بنا به چه قرینه و نشانه ایی تحریمها را ناظر به وضعیت حقوق بشری (به معنای نخست) می دانند و در مرحله بعد باید روشن کنند چرا حقوق بشر را تنها حقوق مدنی سیاسی می دانند و دیگر سطوح و گفتمانهای حقوق بشری را نادیده می گیرند؟