اسلام و خشونت٬ سروش دباغ

برای بدست دادن فهم صحیح و سازوار از مقولات و مفاهیمی چون عدالت و خشونت و مناسبات و روابط عادلانه و یا خشونت آمیز در صدر اسلام، باید مختصات اقلیمی- اجتماعی- فرهنگی- معیشتی، همچنین قواعد زندگیِ قبیلگی و ... را که عمیقا در شکل گرفتنِ زندگی ِآن روزگار اعراب ریزش کرده ، اعرابی که مخاطبان سخنان پیامبر بودند ، در نظر آورد و در آنها به دیدۀ عنایت نگریست.

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

دریافت نسخه pdf حاوی منابع

نسبت میان اسلام و خشونت از مسائل مهم و بحث انگیز معاصر است. چندین دهه است که خشونت آمیز و ناروا بودنِ دست کم برخی از احکام فقهی توسط عده ای ازاهالی نظر محل تاکید قرار گرفته است. تحولات خاورمیانه در دو دهۀ اخیر و ظهور گروه های بنیادگرای مسلمانی چون « القاعده»، « بوکوحرام»، « داعش» نیز به این بحث دامن زده ، هر چند مقولۀ «بنیادگرایی دینی»1 در میان ادیان دیگر نیز سربرآورده است.2

در این نوشتار بر آنم تا رای خویش دربارۀ نسبت میان اسلام و خشونت را صورتبندی کنم؛ بحث من سویۀ روش شناختی3 و معناشناختی4 دارد، در عین حال برای ایضاح مدعیاتم به برخی وقایع تاریخی نیز استشهاد می کنم. مدلول این سخن این است که اگر استدلال هایم موجه باشد، می توان در پرتو آنها، بحث تاریخی در این باب را پی گرفت و در تحولات صدر اسلام از منظر دیگری نظر کرد و به فهم و ارزیابی آنها همت گمارد.

چنانکه در می یابم، مفهوم « خشونت» در عداد «مفاهیم برساخته اجتماعی»5 است، مفاهیمی که مؤلفه ها و مقومات آنها به نحو پیشینی6 بدست نمی آید، بلکه تجربی-پسینی احصاء می شود و می تواند از عصری به عصری تغییر کند؛ بر خلاف مفاهیمی نظیر « درخت»، « رودخانه»، « کوه»، « جنگل» و « دریا» که شکل گیری آنها بستگی به مناسبات و روابطِ میان آدمیان در یک جامعۀ انسانی ندارد، از اینرو مؤلفه های آنها در طول تاریخ تغییرات محسوس و چشمگیری نکرده است. در مقابل، مؤلفه ها و مقوماتِ مفاهیم برساختۀ اجتماعی در طول زمان تغییر کرده است. لازمۀ این سخن این است که برای فهم مصادیقِ مفاهیمی نظیر « مدرنیته»، « بازی»، « جنگ»، «خشونت»، « عدالت»، « عفت» که در عداد مفاهیم برساخته های اجتماعی اند و میان مصادیق آنها، به تعبیر لودویگ ویتگنشتاین، شباهتی از سنخ شباهتِ میان اعضای یک خانواده برقرار است،7 در نظر گرفتن فلان و بهمان پدیده به مثابۀ مصداقی از «بازی»، «جنگ» و یا رفتار عادلانه و رفتار خشونت آمیز، نباید دچار خطای « زمان پریشی»8 شد و با ملاک و محک های امروزین، به فهم و داوری دربارۀ پدیده ها و حوادث قرون پیشین همت گمارد، که در این صورت، تحلیل و ارزیابی ارائه شده از خطای روش شناختی جدی ای رنج خواهد برد.9 فی المثل، عفت و رفتار عفیفانه به نزد ابوحامد غزالی، فقیه، متکلم و عارف قرن پنجم هجری متضمن مؤلفه هایی است که امروزه با شهودهای اخلاقیِ عرفی منافات دارد. به نزد وی، زن عفیف کسی است که خلوت نشینی پیشه کند و در پستوی خانه بماند و نخ ریسی کند و در جلوت چندان حضور نیابد و دوستان همسر خود را نشناسد. وی در کیمیای سعادت می گوید:

«و حق مرد بر زن آن است که در خانه بنشیند، و بی دستوری وی بیرون نشود، و فرا در و بام نشود، و با همسایگان مخالطت و حدیث بسیار نکند، و بی ضرورتی به نزدیک ایشان نشود، و از شوهر خویش جز نیکویی نگوید... و چون دوست شوهر وی در بکوبد، چنان پاسخ دهد که وی را نشناسد، و از جمله آشنایان شوهر، خویشتن را پوشیده دارد تا وی را بازندانند. »10

کثیری از انسانهایی که در این روزگار بر روی کرۀ خاکی زندگی می کنند، چنین تلقی ای از مفهوم عفت ندارند و آنرا ناموجه می انگارند؛ اما این امر مانع از آن نمی شود که «عفت» و رفتار عفیفانه را در عداد وظایف و یا فضایل اخلاقی در نظر گیرند و سلوک اخلاقی خود را حول آن تنظیم کنند. به تعبیر دیگر، «عفت» نظیر «عدالت» در عداد ارزشهای جهانشمول اخلاقی است؛ هر چند مؤلفه ها و مقومات آن می تواند از عصری به عصری تغییر کند. از اینرو می توان از « وابسته به سیاق»11 بودن این مفاهیم نیز سخن به میان آورد. بر همین سیاق می توان دربارۀ مفهوم « خشونت» و رفتار خشونت آمیز سخن گفت و مؤلفه های آنرا در ادوار گوناگون سراغ گرفت و از یکدیگر بازشناخت.

برای بدست دادن فهم صحیح و سازوار از مقولات و مفاهیمی چون عدالت و خشونت و مناسبات و روابط عادلانه و یا خشونت آمیز در صدر اسلام، باید مختصات اقلیمی- اجتماعی- فرهنگی- معیشتی، همچنین قواعد زندگیِ قبیلگی و ... را که عمیقا در شکل گرفتنِ زندگی ِآن روزگار اعراب ریزش کرده ، اعرابی که مخاطبان سخنان پیامبر بودند ، در نظر آورد و در آنها به دیدۀ عنایت نگریست. در غیاب مقولات و مفاهیمی چون «ملت- دولت»12،« شهروندی»13، تفکیک قوا، مرز.... مناسبات و روابط آن روزگار را باید بالمره به نحو دیگری فهمید و ارزیابی کرد.14

شرط اول قدم در این میان، فهم مناسبات و روابط انسانیِ پیچیده و توبرتو، همچنین مبانی و مبادیِ انسان شناختی، معرفت شناختی و اخلاقیِ جاری و ساری در آن روزگار است. پس از آن، در پرتو فهم درست و جامع الاطراف می توان به ارزیابی اخلاقی و معرفتی آنها همت گمارد. لازمۀ این سخن دفاع از «نسبی گرایی اخلاقی»15 نیست ( در وادی اخلاق، « واقع گرا»16 و «شهودگرا»17هستم .

به تعبیر دیگر، هم قائل به تعین و تقرر مفاهیم و اصول اخلاقیِ جهانشمول 18چندی در جهان پیرامونم؛ هم گزاره های اخلاقی را معرفت بخش می دانم)؛ بلکه دعوت به شستن چشمها و جور دیگر دیدن و در نظر آوردن سیاق و زمینه و زمانه ای است که فلان واقعه و بهمان حادثه در آن محقق شده است. پس از فهم سیاقی که فلان و یا بهمان رفتار و کنش در آن محقق شده، می توان به داوری اخلاقی همت گمارد. مثلا، مطابق با قواعد عرفیِ آن روزگار شبه جزیرۀعربستان، اگر قبیله ای نقض پیمان می کرد و به قبایل رقیب در حین جنگ مدد می رساند، مجازات سختی درانتظارش بود.19 بنابر عرف آن زمان، مجازات کردن سخت در چنین سیاقی، معقول بود و امری عرفی و کارآمد، هر چند امروزه خشن و ناموجه می نماید.

برای ایضاح بیشتر این امر، در نظر بگیرید که امروزه کسی بدون ویزا وارد خاک کشور دیگری شود، اگر این فرد محاکمه شود و به زندان افکنده شود، رفتار مطابق با عرفی با او صورت گرفته، هر چند ممکن است به نزد کسانی فی المثل صد سال دیگر، رفتاری خشن به حساب آید. در عین حال این امر مانع از داوری اخلاقی در این روزگار نمی شود، کما اینکه اگر فرد خاطی به سبب عبور غیر قانونی از مرز به زندان بیفتد، کار غیر اخلاقی ای صورت نگرفته است. پس با عنایت به عرف زمانه، می توان داوری اخلاقی کرد و بر برخی رفتارها صحه نهاد و برخی دیگر را فرو نهاد.

به تعبیر دیگر جدی گرفتن و لحاظ کردن عرف به معنای صحه نهادن برهمۀ امور و از میان رخت بربستن و بی وجه شدن داوری های اخلاقی نیست. از اینرو، برخی ازمورخان غربی و اسلام شناسان بر این باورند که رفتار پیامبر با بت پرستان پس از فتح مکه، مطابق با عرف آن زمان، امری ستودنی محسوب می شد. به تعبیر دیگر، اگر پیامبر به نحوی خشن با ایشان برخورد می کرد، خلاف عرف رفتار نکرده بود، چرا که روا داشتن رفتار سخت در حق ساکنان مکه با توجه به مناسبات خصمانه و مملوّ از تنش میان مدینه و مکه در سالهای پس از استقرار پیامبر در مدینه، معقول می نمود.20

بر همین سیاق، مجتهد شبستری در نقدی بر قرائت رسمی از دین بر آن است تا به زمینه و زمانۀ پیداییِ برخی از احکام فقهی نظیر «قصاص» بپردازد و منطق آنها را دریابد. به روایت ایشان، حکم قصاص اولا و بالذات معطوف به جلوگیری از خونریزی بیشتر در نظام قبیلگیِ آن زمانه بوده، با توجه به آداب و رسومی که میان قبایل اعراب آن روزگار جاری بود؛ نه اینکه فی نفسه محل عنایت شارع بوده است. از اینرو در روزگار کنونی، «مخاطب» راستینِ متن مقدس واقع شدن و تاسیِ روشمند به سنت نبوی و پیشه کردن عدالت ورزی اقتضاء می کند که حکمی مثل قصاص در معنای تحت اللفظیِ آن در نظر گرفته نشود و به ترجمۀ فرهنگیِ آن پرداخته شود .

به نزد ایشان، مخاطب راستین واقع شدن، متضمنِ بکار بستن روش « پدیدارشناسی تاریخی» و فرو نهادن مواجهه و خوانشِ تحت اللفظی21 و غیر تاریخی22 با متن مقدس ( قرآن) و سنت دینی است. شبستری معتقد است باب «سیاساتِ» فقه موجود، بسترعقلایی خود را از دست داده و احتیاج به تجدید نظر جدی و اساسی دارد23، چرا که جمهور فقها، مواجهۀ مکانیکی و تحت اللفظی با سنت نبوی و احکام فقهی می کنند و در فهم سنت ستبرِ پسِ پشت، مؤلفۀ تاریخیت را لحاظ نمی کنند و متن مقدس و احکام فقهی را زمانمند و مکانمند نمی انگارند، مواجهه ای که به نزد شبستری البته غیر موجه و غیر روشمند و ناکارآمد است .24 در واقع، شبستری می کوشد بدون اینکه دچار خطای زمان پریشی شود، منطق حاکم بر احکام فقهی ای نظیر « قصاص»، « دیات» و توسعا احکام باب «سیاسات» را بفهمد و به نحو روشمند به بازخوانی و ترجمۀ فرهنگی آنها همت گمارد. به نزد شبستری، « اجتهاد در اصول» و برکشیدن و گشوده بودنِ نسبت به آموزه های حقوق بشری و عرضی انگاشتن تمام احکام فقهیِ باب سیاسات در روزگار کنونی، معنا و مدلولی جز این ندارد.

بنا برآنچه آمد، معتقدم با مدّ نظر قرار دادنِ آموزه های معناشناختی و روش شناختی فوق، باید به فهم و ارزیابی متن مقدس و تاریخ صدر اسلام پرداخت. با عرضی انگاشتن احکام فقهیِ باب سیاسات ( از جمله احکامی که «امروزه» خشن انگاشته می شود)25، تفکیک امور موقتی و موضعی از امور جهانشمول، بکار بستن نگرش تاریخی و هم افق شدن با زمانه و زمینۀ پیدایی متن مقدس و سنت دینی، خود را «مخاطب» آموزه های سنت نبوی در « این زمانه» قلمداد کردن و نلغزیدن و نغلتیدنِ در خطای زمان پریشی به توضیحی که آمد، می توان منطق آنچه را در آن روزگار محقق شده و امروزه «خشن» انگاشته می شود، فهمید و تبیین نمود.26 پس از آن، باید با مدّ نظر قرار دادن شهودهای اخلاقیِ عرفی، به بازخوانی و بازبینی آنچه امروزه خشن قلمداد می شود ، همت گمارد و آنها را در ترازوی اخلاق توزین نمود.27