چنان که گفتیم پایان اتحاد شوروی ناگهانی و غافلگیرکننده بود۶. اما این که بوریس یلتسین با اعلام خروج فدراسیون روسیه از اتحاد شوروی آن کشور بزرگ را بناگهان منحل ساخت و حاصل هفتاد سال تئوری و عمل و حتی جنایت را باطل کرد کاملاً تصادفی نبود، و به قول حافظ «... قصّه مخوان که: سعد و نحس ز تأثیر زهره و زحل است.» یلتسین که برای رسیدن به مقام آن روز خود همه ی مراتب ترقی حزبی و دولتی را طی کرده بود البته یک کمونیست قدیمی بود که از جوانی در حزب عضو شده با اعتقاد در راه هدف های آن کوشیده بود. اما رفتار او به روشنی نشان داد که او مانند صدها هزار بوروکرات عادی حزبی نبود و نیز مانندهزاران، بل میلیون ها عضو دیگر حزب کمونیست تحت تأثیر مشاهده ی واقعیت ها اعتقاد خود به این حزب و ایدئولوژی آن را از دست داده بود. او این عدم اعتقاد به رژیم و ایدئولوژی آن را پس از انحلال شوروی به صراحت نیز نشان داد. در عین حال او، برخلاف گورباچف که با کمال اراده و صمیمیت در صدد اصلاح عیوب حزب و رژیم اتحاد شوروی بود، دیگر به امکان این امر باور نداشت و در لحظات پس از کودتا به این نتیجه ی تاکتیکی رسید که تنها راه نجات آن کشور و ملت های آن خروج فدراسیون روسیه از آن اتحادیه و در نتیجه انحلال آن مجموعه خواهد بود؛ تصمیمی که در حوزه ی اختیارات او قرار داشت. ( البته دیدیم که استفاده از این تاکتیک در وضع معینی میسر شد که پیدایش آن قابل پیش بینی نبود). این نتیجه گیری یلتسین ناشی از دو عامل عمده بود. یکی از این دو عامل وضع خراب اقتصاد و مدیریت اصلاح ناپذیر بوروکراتیک و فساد همه گیرِ اتحاد شوروی بود که دیر یا زود ناچار تعیین کننده می شد؛ اما عامل دیگر عامل ذهنی ـ تاریخی بود، یعنی تأثیر هفتاد سال مبارزه و مقاومت میلیون ها روس و غیر روس در اتحاد شوروی در برابر رژیمی که منشاءِ سیاسی آنهمه فساد و ستم و فقر شده بود. هیچ شکی نمی توان داشت که این کمونیست با سابقه، هوشمند و جسور نیز، مانند خروشچف در زمان خود، و گورباچف نیز در همان زمان او، همه ی این تاریخ گذشته ی حزب و رژیم را بخوبی می شناخت، اما او از آن نتیجه ای گرفته بود که با نتیجه گیری های آن دو متفاوت بود. باز در این نیز نمی توان کمترین تردیدی کرد که یلتسین خواب نما نشده بود و بدون آن هفتاد سال مبارزه و مقاومت مردم هرگز نه او به نتیجه گیری و تصمیم تاریخساز خود می رسید نه گورباچف و خروشچف به نتیجه گیری های خود. و درست به همین معناست که در بالا (بخش یکم این مقاله) گفتیم، برخلاف سیستم های فیزیکی، سیستم های انسانی از گذشته ی خود می آموزند (و باید اضافه کنیم که مردمان سیستم های توتالیترِ دیگر نیز از سرنوشت، از مبارزات، و از رنجهای آنان یاد می گیرند)؛ و کسانی که مدت سه ربعِ قرن مقاومت کرده بودند البته همواره انتظار داشتند که نتیجه ی مبارزات خود را ببینند، اما بسیاری از آنان یا در زندانها و تبعیدگاه ها پوسیدند یا اعدام شدند؛ شمار بزرگی از آنان نیز در مهاجرت بدون دیدن نتایج مبارزات خود از جهان رفتند. آخرین نسل این مبارزان که شخصیت های، علمی، ادبی و هنری بزرگ روس چون زاخارف، سولژنیتسین و روستروپوویچ برجسته ترین نمادهای آنها بودند توانستند، سی سال پس از مرگ بوریس پاسترناک که در رمان بزرگ خود دکتر ژیواگو حدود نیم قرن پیش از آن تابلویی بسیار گویا از حوادث انقلاب و سرنوشت ناهنجار مردم اتحاد شوروی ترسیم کرده بود نتیجه ی ایستادگی چندین نسل پیش از خود را مشاهده کنند. اینان نیز حامل حافظه ی سیستم و وارث مبارزات آن چند نسلی بودند که با یکدندگی، با فداکاری ها، سرسختی ها و ایستادگی های خود کاری کرده بودند که آن نظام هرگز از شهروندان خود احساس امنیت نکند؛ و تاریخ نبرد علیه آن رژیم را برای نسل های بلافاصله پس از خود غنی و آموزنده ساختند.

هیتلر که با شکست در جنگ جهانی دوم به هنگام محاصره ی برلن دست به خودکشی زد در واقع از همان زمان افروختن آتش این جنگ وارد خودکشی رژیم توتالیتر خود شده بود و مرگ خود او بدان شکل که می دانیم در واقع نماد آن خودکشی سیاسی رژیم نازی بود. و موسولینی هم در خودکشی آلمان هیتلری شرکت کرد۷. این رژیم ها در هر حال حامل چیزی جز مرگ نیستند: همراه با گستردن سایه ی مرگ در پیرامون خود مقدمات مرگ خود را نیز فراهم می کنند!

این یادآوری های تاریخی که ما را به واقع بینی فرامی خوانند نباید موجب نومیدی کسی از مبارزه علیه رژیم توتالیتر ملایان گردند؛ اما به یاد داشتن آنها به ما می آموزد که هرچند مبارزه علیه چنین نظام هایی دراز مدت است و پیش بینی زمان پیروزی در آنها دشوار، اما پویایی منفی خود این رژیم ها۸ که از درون پایه های آنها را هر روز سست تر می سازد و مبارزاتی که به اشکال گوناگون واقعیت کریه چهره ی آنها را پیوسته آشکارتر می کند باید امید پیروزی کامل بر آنها را همواره زنده و نیرومند نگاهدارد. افزون بر این باید دانست که نخستین رژیم های توتالیتر که در چهار دهه ی اول قرن بیستم متولد شدند نمونه های نوع کاملاً جدید و ناشناخته ای از نظام های سیاسی بودندکه به علت تازگی و بیسابقگی آنها هنوز کسی ماهیت کاملاً نوینشان را نمی شناخت و به همین دلیل، بر خلاف دیکتاتوری های کلاسیک که رفتارها و واکنش های شناخته شده ای داشتند، شیوه ی حکومت آنها شناخته نبود و به طریق اولی چگونگی مبارزه با آنها نیز بر کسی روشن نبود. امروز، درست یک قرن پس از پیدایش نخستین رژیم توتالیتر تاریخ، ساختمان قدرت در آنها و اصول و قواعد حاکم بر طرز سرکوب مخالفان از طرف آنها، که دو عامل ایدئولوژی و «پروپاگاند» در آنها نقش عمده بازی می کنند، بخوبی شناخته شده است.

به همین علت بود که هر چند پایه گذار جمهوری اسلامی در ابتدا بخش مهمی از درس خواندگان کشور را فریب داد و شمار بزرگ دیگری را نیز غافلگیر و همه و جهان را غرق حیرت ساخت، اما ماهیت توتالیتر حکومت او و رژیمی که برپا می کرد برای آنان که می خواستند بفهمند، و با تاریخ اینگونه رژیم ها آشنایی داشتند زود شناخته شد و با همین عنوان معرفی گردید. این شناخت باید و می تواند کار مبارزه با آن را از مبارزه ی مخالفان بلشویسم و نازیسم بسی آسان تر سازد.

مبارزه ی سیاسی نیازمند نیروی سیاسی متشکل است

مبارزه ی سیاسی مطابق تعریف مبارزه بر ضد یک نیروی حکومتی است: نیرویی سازمان یافته و مجهز به همه گونه افزارهای سرکوب و فریب برای سلطه جویی؛ انواع نیروی مسلح، نیروی تبلیغاتی بسیار وسیع برای فریب توده های مردم، نیروی مالی وسیع برای خرید خدمات سیاسی و ضدمردمی بخش مهمی از اعضاءِ جامعه که با نداشتن هیچ باور و آرمانی حاضرند در برابر امتیازات مالی و اجتماعی در ستم علیه هموطنان خود مشارکت کنند، و توزیع بخش کوچکی از ثروت جامعه در میان مردمی تیره روز برای خرید سکوت و انفعال آنها. چه کسی می تواند تصور کند که می توان در برابر چنین نیروی متشکلی با محرومیت از امتیازات مادی قدرت دولتی، با دست خالی و بدون تشکل متقابلی که نیروی مردم را به شکل همآهنگ و جهت داری بسیج کند، حتی با برخورداری از امتیازات معنوی مفروضی که آرمانخواهی هوشنمدانه به همراه دارد، به پیروزی دست یافت.

در این تردیدی نمی توان داشت که نفس افزایش شمار تحریم کنندگان انتخابات، که هنوز به معنی گسترش شمار کسانی که رأی نمی دهند نیست، نشانه ی بزرگی از تشدید مخالفت و بیداری روزافزون جامعه است. اما ماندن کار در چنین سطحی اگر سبب نومیدی نشود مسلماً به پیروزی هم یاری نمی رساند.

به عنوان مثال هنگامی که شمار بزرگی از روشنفکران مخالف رژیم مردم را به تحریم صندوق های رأی دعوت می کنند، هر چند که این کوشش گام مهمی در جهت ترویج فرهنگ تحریم سیاسی و بطور کلی فرهنگ نافرمانی مدنی است، اما تا زمانی که گروهی مسئول یا افرادی متحد و شناخته شده به آزادیخواهی هدف از این تحریم را تا مراحل بسیار پیشرفته تری، با صبر و حوصله، برای مخاطبان خود در جامعه توضیح نداده باشند مردم باید منظور آنان را چگونه تعبیر کنند؟ اگر عده ای از شهروندان خود بسادگی درک می کنند که با پیشرفت تحریم سران رژیم احساس تزلزل می کنند، تا زمانی که این موضوع و نتایج آن و مراحل بعدی این کار از سوی افرادی مسئول بر اساس منطقی روشن برای مردم بیان نشده باشد چگونه می توان از انبوه شهروندان، که برای اکثریت آنان دغدغه ی گذران روزمره ی زندگی جایی برای برنامه ریزی سیاسی باقی نمی گذارد انتظار داشت که به شکل گسترده به راه پیشنهاد شده روی آورند؟

برای آنکه شهروندان در بکار بستن شعاری و گام گذاردن در راه مبارزه ای که خود مبتکر شکلِ آن نبوده اند و به آنان پیشنهاد می شود احساس نتیجه ای بکنند باید حداقل شناخت را از آن نیروی متشکل مسئول، از آن افراد مبتکر و پاسخگویی که آنان را به مبارزه دعوت می کنند داشته باشند، و با منطق کار آنان نیز به اندازه ی کافی آشنا شده باشند.

باید پیام دعوت کنندگان به گوش مردم کشور برسد

بعلاوه، بدون تحقق این شرط نه تنها قاطبه ی مردم به چنین دعوتی پاسخ عملی نمی دهند، بلکه در چنین وضعی این پیام حتی به گوش آنان نیز نمی رسد، زیرا در این شرایط آن وسائلی هم که باید پیام دعوت کنندگان را به گوش مردم برسانند، یعنی رسانه های نیرومندی که توانایی انجام این مهم را دارند در جهت عکس آن کار می کنند؛ چرا؟ چون آن وسائل البته نه متعلق به افراد پراکنده ی تحریم کننده ی انتخابات، بل در دست قدرت های حسابگری است که تنها روی "«ارزش» های شناخته شده" حساب باز می کنند و تا زمانی که این افراد به شکل نیرویی هرچند از جهت کمّی محدود اما سازمان یافته، وارد عرصه نشوند با آنها کاری نخواهند داشت.

کسانی که از مردم رفتاری همآهنگ را خواستارند باید خود در این راه نمونه باشند و دست کم خود حد اقل همآهنگی را میان خویش برقرار کرده باشند! در غیر این صورت هرگونه داوری منفی درباره ی رفتار مردم بی انصافی و منفی بافی خواهد بود، و وسیله ی مغالطه ای در دست کاسبکاران سیاسی برای منفعل نشان دادن توده ی مردم!

امروز افزون بر امکانات دولتی و عمومی خبررسانی داخل کشور که تماماً در انحصار رژیم قرار دارد، اکثر رسانه های نیرومند خارج از کشور که مردمِ داخل آنها را می شناسند زیر نفوذ اصلاح طلبانی قرار دارد که به علت نقشی که در گذشته در رژیم داشته اند و سبب شهرتی، البته نه به خوشنامی، برای آنان شده است، و پیوندهای انکار ناپذیری که بسیاری از آنان هنوز هم با آن قدرت دارند، مورد توجه و عنایت این دستگاه ها و صاحبان اصلی آنها که دولت ها هستند قراردارند. دلیل آن هم ساده است. آن دولت ها و مسئولانی که در رأس این دستگاهها می گمارند نه دلسوز ملت ایران اند نه دل در گرو حقیقت دارند. برای آنان«حقیقت» همان واقعیت ملموس توازن قوا میان نیروهای حاضر در صحنه ی مبارزه است.

در پایان جنگ جهانی دوم چرچیل «آزادیخواه» و روزولت دموکرات در یالتا و پتسدام به استالین پیروزمند تعهد سپرده بودند که پس از ختم مخاصمات اتباع شوروی را که به هر دلیل در طول جنگ پایشان به سرزمین های آنها رسیده بود به شوروی بازگردانند. پس از شکست آلمان هیتلری نه فقط کشورهای آنان، بلکه حتی فرانسه ی ژنرال دوگل، بدون کمترین اعتنایی به تعهدات انساندوستانه ی خود که گویا جنگ را به نام آن کرده بودند، و حتی بی پروا نسبت به حق پناهندگی سیاسی، همه ی آن پنج میلیون اتباع شوروی را که بسیاری از آنان قصد پناهندگی هم داشتند، به مأمورانِ اِن کا وِ دِ (NKVD) تحویل دادند و دژخیمان استالین دو میلیون از آنها را اعدام یا در اردوگاه های گولاگ سر به نیست کردند۹. درجه ی عشق قدرت های سرد دولتی به انسانیت و حقیقت را می توان از این راه سنجید. بنا بر این انتظار دلسوزی به حال و روز ملت ایران از رسانه های بزرگ و نیرومند خارجی داشتن آب در هاون کوبیدن است. اینجا نیز آنچه می تواند تعیین کننده باشد توازن قواست، و بس. کلید تغییر این توازن قوا در دست مخالفان جمهوری اسلامی است، اما به این شرط که با حداقل اتحاد و همآهنگی از خود نیرویی معتبر و قابل محاسبه برای ناظران «بی طرف» اما حسابگر بسازند.

تنها ضامن کسب چنین اعتباری می تواند اتحاد عمل و منطق محکم مبارزه، یعنی به میدان آمدن یک اپوزیسیون متحد و شناخته شده باشد. در یک رژیم دموکراسی وجود چند نیروی مخالف در برابر دولت حاکم، که در صورت لزوم می توانند دست به ائتلاف های انتخاباتی گذرایی هم بزنند، حالتی معمول و شناخته شده است، که نمی توان عیبی بر آن گرفت. در برابر یک رژیم دیکتاتوری توتالیتر وجود عناصر و مراکز مخالف اما پراکنده، هراندازه هم که پرشمار باشند، هنوز به معنی وجود یک اپوزیسیون نیست! در چنین وضعی است که هر معامله گر سیاسی، با توسل به انواع دستاویزهای عامه پسند، مانند فی المثل رسیدن به آزادی از راه اصلاحات تدریجی، و از راه رأی به این بجای آن، فضا را با ایفای نقش نوعی از مخالف اشغال می کند و موجبات خلط مبحث و گمراهی توده ی مردم را فراهم می سازد، و در زمان لازم پیشنهادهای پایه ای مخالفان واقعی را هم همصدا با دیگر این شبهِ مخالفان تخطئه می کند. با تشکیل آن اپوزیسیون متحد و شناخته شده بازار اینگونه کسب سیاسی از رونق می افتد و هر کس ـ چه مردم کشور، چه رسانه های نیرومند و مؤثر خارج از کشور ـ درمی یابد که با چه کسی سروکار دارد. تنها در این صورت است که می توان با جرأت و اطمینان خاطر به مردم گفت که نیمی از راه برچیدن نظام حاکم پیموده شده است.

بدون نیروی جانشین هدف مبارزه ی مردم چه می تواند باشد؟

چنین پرسشی به همان اندازه که اگر از سر چاره جویی و دلسوزی به میان آید حقانیت دارد باید، آنجا که به عنوان دستاویزی علیه مبارزات ضدنظام طرح شد افشاء گردد. آری؛ این کاملاً درست است که برای دعوت مردم به مقاومت سیاسی (زیرا مقاومت خودانگیخته و شاید ناخودآگاه دائماً وجود دارد!) در برابر رژیم ارائه ی چشم انداز هم برای مبارزه و هم برای نتایج مترتب بر آن لازم است؛ اما نمی توان بدین دستاویز که جانشینی برای نظام معرفی نشده از دعوت مردم به مبارزه ای جهت دار و قاطع برای برچیدن رژیم خودداری کرد زیرا بدون ادامه ی چنین مبارزه ای در هر حال هرگز هیچ جانشینی پدیدار نخواهد شد. سخن کسانی که دیالکتیک میان این دو مقوله را نفی می کنند یا نادیده می گیرند، حتی اگر از سر غرض ورزی هم نباشد، شایسته ی اعتنای چندانی نیست. خاصه این که معمولاً چنین استدلالی در بهانه ای برای کشاندن مردم به مواضع و رفتارهای سازشکارانه و منحط کننده، که از سوی عوامل مستقیم و غیر مستقیم رژیم مورد حداکثر بهره برداری قرار می گیرد، خلاصه می شود و هدفی هم جز این ندارد. حال که بر ضرورت چنین مبارزه ای در همه ی شرایط، چنان که مبارزان ضدنازی و مبارزان ضد رژیم تک حزبی شوروی در همه ی شرایط می کردند، تأکید کردیم، می توانیم اضافه کنیم که البته یکی از هدف های میان مدت مبارزه نیز باید بوجود آمدن نیروی جانشین شایسته و آزموده باشد. زیرا چنین نیرویی مانند قارچ و به دنبال یک رعد و برق از زمین بیرون نمی آید، و اگر آمد، همانطور که خمینی به یک رعد و برق سربرآورد و قارچی مهلک بود، مانند هر قارچ دیگری از این نوع نیز سمی خواهد بود. چنین نیرویی باید از نخستین روز ظهورش از هر لحاظ زیر ذره بین مبارزان صمیمی و روشن بینان جامعه باشد.

نیروی جانشین را هم نمی بایست الزاماً با نیروی متشکل مبارزان یکی گرفت، هرچند که ارتباط تنگاتنگ میان این دو مقوله اجتناب ناپذیر و حیاتی خواهد بود. مسلم این است که برای مبارزه ی قاطع و اتخاذ خط روشن علیه اساس رژیم جهل و نکبت کنونی نمی توان و نمی بایست منتظر ظهور معجزآسای یک نیروی جانشین، ماند ـ یلتسینی ایرانی ـ اسلامی! ـ یا کاسبکارانه نبودن آن را برای تبلیغ خط سازشکاری در برابر قدرت حاکم بهانه کرد.

نیروی جانشین هم به عنوان یک ضرورت برای موفقیت نهایی در مبارزات قاطع علیه رژیم زور و جهل مطرح است و هم همچون یکی از نتایج دیالکتیکی خود مبارزه می تواند و می باید در جریان آن شکل گیرد و متقابلاً بدان نیروی بیشتری ببخشد. به عنوان نتیجه بگوییم که:

۱ـ نیروی متشکل و مسئول برای تأمین اتحاد عمل، نیرویی که با منطق قوی اتحاد عملی دموکراتیک بتواند با اقبال بخش های هرچه وسیع تر جامعه روبرو گردد، شرط نخستین پیشرفت مبارزه ی قاطع بر ضد رژیم ورشکسته ی جهل و زور است. به همان اندازه که تأکید بر تفکیک میان مخالفان واقعی و قاطع نظام ورشکسته ی جهل و زور از انواع اصلاح طلبی و سازشکاری لازم و حائز اهمیت است، خودداری از اتحاد عمل میان گرایش های واقعاً مخالف، (به این شرط که خود دموکرات باشند نه مخالف و اسلامی، مخالف و استالینیست، یا مخالف ج. ا. و هوادار دیکتاتوری پهلوی)، نادرست است و با رعایت این شروط، باید هرگونه مانع دیگری، که نمی تواند جز نتیجه ی سکتاریسم باشد، از سر راه اتحاد عمل به منظور همآهنگی مبارزات کنار زده شود.
۲ـ بوجود آمدن نیروی جانشین نخست به عنوان یک ضرورت درجه ی یک برای پیروزی نهاییِ مبارزات و استقرار دموکراسی، و سپس، از لحاظ دیگری، به نوبه ی خود، به عنوان یکی از لوازم سرعت گرفتن و پیشرفت پیروزمندانه ی نبرد ـ و همچنان خشونت پرهیز ـ برای برچیدن نظام زور حاکم، مطرح است؛ چه، این نیرو هم در نتیجه ی مبارزه ی قاطع بوجود می آید و هم با تشکیل خود متقابلاً بدان مدد حیاتی و تعیین کننده می رساند!

و این بحثی است که باید، از همین فردای انتخابات اخیر، برای روشن شدن هرچه بیشتر راه بطور بی امان پی گرفت.

علی شاکری زند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۶ وابستگی طرز فروپاشی اتحاد شوروری به چند عامل تصادفی می تواند به درستی این فرض را مطرح کند که سقوط آن رژیم به این شکل ضرورت نداشته است، اما نه این تصور را که آن رژیم پایان یافتنی نبود. چنانکه در بخش یکم این مقاله توضیح داده شد نظام های دیکتاتوری و توتالیتر را می توان به دلائلی چند با سیستم های دینامیک خائوسی (chaotique) مقایسه کرد. مهم ترین این دلائل ظهور ناگهانی و غافلگیر کننده ، و فروپاشی آنها بصورت غیر منتظره است. پروسه ای که از وجود یک وضع ناپایدار (که می تواند یک تعادل ناپایدار باشد) در وضع سیستم موجود پیش از ظهور آنها سرچشمه می گیرد؛ وضعی که خود نشانه ی حساسیت سیستم به کمترین تغییرات در شرایط اولیه ی تحولات آن است: در ابتدا مثلاً انتخاب کارتر( مانند حالت یک دوک هنگامی که بر روی نوک خود قرار گرفته باشد و کمترین تکانه ی نامرئی منجر به افتادن آن می شود؛ در این مثال، یک حرکت چرخشی سریع می تواند مدتی مانع از سقوط چنین جسمی گردد، اما هرکس دیده است که دوک با پایان انرژیِ حرکت گردشی آن همچنان سقوط خواهد کرد، و میزان این انرژی در مدت دوام تعادل ناپایدار آن مؤثر است)، و معمولاً به نقش عمده ی عامل تصادف در آن تعبیر می شود. در مورد مشاهده ی تصادف در این فرآیندها در مقاله ی: « بختیار، بازرگان و روحانیت، بخش دوم ، نگاه دوم مهندس بازرگان به روحانیت، ب ـ مشروعیت دولت ها، یادداشت شماره ی ۹ »، چند مثال تاریخی داده شده بود. مثال دیگری که توجه به آن می تواند هم نقش تصادف در تعیین شکل اینگونه فرآیند ها را نشان دهد و هم روشن سازد که ناپایداری سیستمی دیکتاتوری ها بناچار به تغییرات عمده ای (به این یا آن شکل)، می انجامد که ابعاد آنها با علل ظاهری آنها تناسب ندارد مشکلی است که خمینی پس از اخراج از عراق با آن مواجه شد. این مشکل عزیمت خمینی به قصد کویت و گرفتاری او در مرز این کشور به علت خودداری مقامات آن از پذیرفتن او بود. این امر موجب شد که ابراهیم یزدی به سرعت خود را به عراق رسانده سفر او به پاریس را به وی پیشنهاد کند. عدم امکان ورود به کویت یک تصادف محض بود. عوامل تصادفی دیگری نیز به این جریان تصادفی کمک رساند که یکی از آنها تاریخ اخراج خمینی از عراق بود و دیگری عدم نیاز ایرانیان به روادید برای فرانسه در آن دوران، درست برخلاف کویت ! بطور خلاصه رسیدن پای خمینی به پاریس که برای او به یک پایگاه تبلیغاتی جهانی عظیم تبدیل شد و نیز به یک ستاد فرماندهی مجهز که از طریق آن در کمترین مهلت نظرات و تصمیمات او به اطلاع پیروانش در ایران و مردم کشور می رسید، خود نتیجه ی یک رشته تصادفات متعدد بود که حتی بدون یکی از آنها آن رشته ی علت ها گسسته می شد و او از چنین پایگاهی محروم می ماند. اما همه ی اینها بدین معنی نبود که دیکتاتوری سقوط نمی کرد: آن دیکتاتوری به یک حالت تعادل ناپایدار رسیده بود و باید تغییر می یافت، اما تأثیر آن تصادفات، یعنی عواملی بر طبق تعریف غیر ضروری، نشان می دهد که در تغییر آن بدان شکل هم که دیده شد ضرورتی وجود نداشت و چه بسا که با تشکیل یک دولت ملی آزادیخواه مسئله به صورت دیگری حل می شد، که در آن قانون اساسی مشروطه، ضمن تغییراتی در برخی نهادها، مثلاً حذف نهاد سلطنت در یک مجلس مؤسسان واقعی، در اصول دموکراتیک عمده ی خود منسوخ نمی گردید. از طرف دیگر، تقارن کنگره ی انتر ناسیونال سوسیالیست در کانادا با اقامت خمینی در پاریس نیز که سبب ملاقات دکتر سنجابی و صدور آن اعلامیه ی سه ماده ای مقید کننده از طرف وی شد نیز تصادف دیگری بود که بدون آن هم مسیر حوادث بطور مسلم شکل دیگری می یافت.
۷ در عوض رژیم استالین که هیتلر قصد برانداختن آن را داشت، علی رغم چند ده میلیون تلفات، به دلیل پیروزی بر ارتش نازی و با هاله ی عظمت و افتخاری که از این راه بر گرد سر آن بوجود آمد، بیش از حد انتظار تقویت شد بگونه ای که حتی توانست بخش بزرگی از اروپای شرقی را به امپراتوری بلشویک ضمیمه سازد. تصفیه های خونین سالهای سی قرن بیستم در شوروی که رهبران تاریخی حزب لنین در بالاترین سطح را نیز درو کرد الزاماً به معنی قدرت بی پایان استالین نبود؛ به عکس پس از جنگ دوم تا مرگ استالین در سال ۱۹۵۳ این قدرت به نهایت خود رسیده بود. زیرا در حقیقت در جنگ جهانی دوم فاتح اصلی نه آمریکا بلکه اتحاد شوروی سابق بود که توانسته بود به همه ی مطامع خود در اروپا دست یابد. این درست همان منطقی بود که در اثر آن جنگ ایران و عراق و پیروزی های ایران در آن نیز، که البته جمهوری اسلامی به علت آماتوریسم سیاسی نتوانست همه ی نتایج آن را بدست آورد، سبب تقویت این رژیم توتالیتر گردید؛ بی دلیل نیز نبود که خمینی با تمام نیرو به افروختن آتش این جنگ کمک رساند و هنگامی که جنگ آغاز شد آن را نعمت الهی نامید.
۸ به عنوان تنها یک مثال از این پویایی منفی، کافی است به درهم ریختگی سیستم بانکی خارج از نورم های جهانی، من درآوردی و آلوده به پولشوییِ این نظام توجه شود که نه تنها سرمایه گذاری خارجی را که لازمه ی آن همکاری بانکهای غیر ایرانی با بانک های ایرانی است غیرممکن ساخته، بلکه کار آن به جایی کشیده که با تشدید خطر ورشکستگی بانک های خصوصی کشور که دولت دارایی های آنها را به قرض گرفته و قادر به بازپرداخت آن نیست، حتی امکانات سرمایه گذاری داخلی هم رو به هیچ گذارده است.

۹ فرانسوا فوره، گذشته ی یک توهم) در اصل فرانسه)، صص. 608 ـ 607.
-François Furet, Le passé d'une illusion, Edition Robert Laffont, Paris, 1995, pp. 607-608.
در ترجمه انگلیسی :
- François Furet, The Passing of an Illusion: The Idea of Communism in the Twentieth Century, (translated by Deborah Furet, University of Chicago Press, 1999). ISBN 0-226-27341-5