یکی از روانشناسان سیاسی که درخصوص تصویر کشورها در ذهن مقامات آمریکایی تحقیقات مفصلی انجام داده است مارتا کاتم، استاد روانشناسی سیاسی دانشگاه ایالتی واشنگتن است. کاتم با مطالعه روانشناسی رهبران آمریکا به طبقه بندی تصاویر ذهنی این رهبران از دنیای پیرامون و کشورهای دیگر پرداخته است. مطالعات او بر پایه نظریات روانشناسی شناختی و روانشناسی اجتماعی استوار است.

بر این اساس که مغز انسان در هر ثانیه با حجم زیادی از داده مواجه است و ناچار است این داده‌ها را پردازش کند. از آنجا که پردازش این حجم بزرگ از اطلاعات ممکن نیست؛ بنابراین مغز بخش مرتبط و مهم اطلاعات را نگهداری و طبقه بندی می کند و اطلاعاتی که نامربوط یا بی‌اهمیت ارزیابی کند را نادیده می گیرد یا رد می کند. اطلاعات برای نگهداری و بازیابی وارد طبقه‌های شناختی در مغز می شود و هر طبقه حاوی اساسی‌ترین اطلاعات در مورد جهان هستی است. مثلا انسان به محض دیدن موجودی که پر دارد و پرواز می کند آن را در طبقه مربوط به پرنده در ذهن قرار می دهد. همچنین پس از شکل گیری یک طبقه، ذهن در مقابل تغیبرات در آن مقاومت می کند. به عبارتی وقتی تصویری از یک چیز در ذهن شکل گرفت به سادگی نمی توان آن تصویر را تغییرداد. تمام این فرایند برای فهمیدن جهان پیرامون و معنی بخشی به آن است. این طبقه بندی ها در روابط بین الملل تصویر (Image) خوانده می شود. کاتم بر اساس مطالعاتش استدلال می کند که مقامات آمریکایی جهان پیرامون خود و کشورهای دیگر را بر اساس هفت تصویر شناسایی می کنند. این تصاویر عبارتند از: «متحد»، «مستعمره»، «رو به زوال»، «بربر»، «یاغی»، «دشمن» و «امپریالیست».

به کانال خبرنامه گویا در تلگرام بپیوندید

هر تصویر شامل اطلاعات شناختی از کشور دیگر در این زمینه ها می‌شود: فرهنگ، توانایی (نظامی، اقتصادی)، تعداد تصمیم گیرندگان (افراد کم یا گروه‌های زیاد)، و نیات آن کشور. در نهایت بر اساس این اطلاعات کشور مورد ارزیابی به عنوان تهدید یا فرصت شناخته و سیاست متناسب تدوین می‌شود. این تصاویرعموما از قبل در ذهن افراد (در اینجا سیاستمداران آمریکا) شکل گرفته و افراد در مواجهه با موقعیت‌ها تنها از تصاویر و طرح واره‌های قبلا ساخته شده برای قضاوت و تصمیمگیری استفاده می‌کنند.

روانشناسی سیاسی در مورد تصویر سیاستمداران آمریکایی از ایران چه می گوید؟

با این اطلاعات به مقایسه «تصویر یاغی» که تصویر ایران نزد مقامات آمریکایی است و «تصویر دشمن» می پردازیم. از نظر سیاستمداران آمریکایی «دشمن» بلحاظ فرهنگی در موقعیت برابر قرار دارد. مثلا شوروی به عنوان دشمن ایالات متحده از نظام سوسیالیستی که نظریه‌ای در مقابل کاپیتالیسم تلقی می شد بهره مند بود. دارای شعر و موسیقی، تئاتر، ادبیات و جلوه‌های دیگر فرهنگی بود که گرچه متفاوت از نوع آمریکایی‌اش به حساب می‌آمد اما در نهایت به عنوان فرهنگی برابر و نه فرادست یا فرودست تلقی می‌شد.

در حالی که «یاغی» فاقد فرهنگی برابر است و از این منظر فرودست به حساب می آید. از نظر قدرت (در زمینه‌های مختلف به ویژه اقتصاد و توانایی نظامی) «دشمن» برابر است در حالیکه «یاغی» در جایگاه پایین تر و فرودست شناخته می شود. این دو تفاوت عمده کشوری یاغی در قیاس با کشوری است که دشمن شناخته می شود.

بر اساس مطالعات کاتم، از نظر مقامات آمریکایی «یاغی» و «دشمن» هر دو نیات شری دارند، تعداد محدودی افراد خودکامه آنها را اداره می کنند و هر دو تهدید به حساب می آیند. سیاست‌گذاری در مقابل یاغی و دشمن تفاوت دارد. سیاستی که مقامات آمریکایی در مقابل «دشمن» به شکل تاریخی به کار گرفته‌اند «سد نفوذ» بوده برای اینکه از شر او در امان بمانند؛ اما «یاغی» توانایی ایجاد آسیب جدی به آمریکا را ندارد بلکه مانند کودک گستاخی است که زبان زور را بهتر می فهمد. بنابراین باید به او با زبان زور درس یاد داد و تنبیهش کرد.

کاتم در کتاب مرجع خود «مقدمه ای بر روانشناسی سیاسی» به نوشته آنتونی لیک، مشاور امنیت ملی آمریکا به عنوان مثال اشاره می کند: «سیاست ما باید با حکومت‌های یاغی و چموش مواجه شود. حکومت‌هایی که می خواهند بیرون از خانواده ملت‌ها باقی بمانند اما همچنان به ارزش‌های بنیادین آن حمله کنند. تعداد کمی حکومت‌های ارتجاعی هستند: کوبا، کره شمالی، ایران، عراق و لیبی. این ها اکنون فاقد امکانات یک ابرقدرتند تا آنها را توانمند سازد که نظم دموکراتیک اطرفشان را تهدید کنند. با این حال، رفتارشان اغلب پرخاشگرانه و مبارزه طلبانه است. این ها خصوصیات مشترکی دارند. دست‌هایی بر آنها حکمرانی می کنند که به واسطه زور، قدرت را در اختیار دارند. این ملت ها ناتوانی مزمنی برای مشارکت به شکل سازنده با دنیای خارج نمایش می دهند.»

در میان کلمات لیک میتوان تصویر ذهنی او از «یاغی» را مشاهده کرد و این تصویر در میان مقامات دیگر آمریکایی هم عمومیت دارد. مثلا جورج بوش در نطق معروف خود در خصوص «محور شرارت» از تعابیر مشابهی برای توصیف این محور استفاده کرد.

شاید از این دریچه است که در طول دوران اوباما، نشستن آمریکا بر سر میز مذاکره با ایران و نگاه به ایران از جایگاهی برابر برای به سرانجام رساندن برجام به چالش کشیدن جدی این تصویر یاغی از ایران بود. اکنون ترامپ با همان تصویر سابق یاغی به سراغ ایران بازگشته است.