عامل دوم مذهبی که حکومت ایران و نیز جنبش‌های فلسطینی را به خصومتی پایدار با اسرائیل کشانده اشغال تمامی بیت‌المقدس و اعلام آن به عنوان پایتخت، توسط اسرائیل است. اورشلیم یا بیت‌المقدس، سرزمینی است که هر یک از ادیان اسلام، مسیحیت و یهود برای آن تقدس خاصی قائل‌اند. این مکان به دلیل وجود مسجد‌الاقصی که پیش از مکه قبله اول مسلمانان بوده برای مسلمانان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

عامل تاریخی

در دوران حکومت محمد رضاه شاه پهلوی، اسرائیل روابط گرم و نزدیکی با ایران برقرار کرد. این در حالی بود که شاه در پی طرح بلندپروازانه مدرنیزه کردن کشور، با محافظه‌کاران مذهبی به رهبری آیت‌الله خمینی با خشونت برخورد می‌کرد و از آنان با عنوان "ارتجاع سیاه" یاد می‌کرد.

شایعه همکاری سازمان امنیت اسرائیل، موساد، با سازمان اطلاعات و امنیت ایران، ساواک، یکی دیگر از مواردی بود که احساسات ضد اسرائیلی را در بین مخالفین شاه از جمله اسلامگرایان دامن می زد. شایعات مزبور چندان بی‌اساس نبود.

در یک گزارش سال ۱۹۷۹ سی آی ا آمده است: "هدف اصلی اسرائیل از برقراری رابطه با ایران این بود که آن را به صورت متحدی حامی خود و در عین حال با سیاست‌های ضد عربی در آورد. موساد سال‌ها، از اواخر دهه ۱۹۵۰، به عملیات مشترک با ساواک اشتغال داشت". اسناد دیگری از کتابخانه کنگره آمریکا حاکی است که ساواک در سال ۱۹۵۷ زیر نظر اسرائیل و آمریکا سازماندهی شد.

نزدیکی اسرائیل به ایران منجر به سخنرانی مشهور آیت‌الله خمینی در ۱۳ خرداد سال ۱۳۴۲ و سپس ناآرامی‌های ۱۵ خرداد همان سال شد. بسیاری از محققین واقعه ۱۵ خرداد ۴۲ را مقدمه انقلابی می‌دانند که ۱۵ سال بعد منجر به برچیده شدن نظام شاهنشاهی در ایران شد.

آیت‌الله خمینی در فرازی از سخنرانی خود گفت: " امروز به من اطلاع دادند که بعضی از اهل منبر را برده‌اند در سازمان امنیت و گفته‌اند شما سه چیز را کار نداشته باشید، دیگر هر چه می‌خواهید بگویید، یکی شاه را کار نداشته باشید، یکی هم اسرائیل را کار نداشته باشید، یکی هم نگویید دین در خطر است. ... اسرائیل نمی‌خواهد در این مملکت قرآن باشد؛ اسرائیل نمی‌خواهد در این مملکت علمای دین باشند؛ اسرائیل نمی‌خواهد در این مملکت احکام اسلام باشد. اسرائیل به دعوت عمال سیاه خود، مدرسه (فیضیه قم) را کوبید. ... می‌خواهد اقتصاد شما را قبضه کند؛ می‌خواهد زراعت و تجارت شما را از بین ببرد؛ می‌خواهد این مملکت دارای ثروتی نباشد، ثروت‌ها را تصاحب کند به دست عمال خود".

به این ترتیب زمانی که جمهوری اسلامی شکل گرفت پیشاپیش بذر کینه حکومت ایران نست به اسرائیل کاشته شده بود.

عامل روانی- اجتماعی

از دید آیت‌الله خمینی و پیروان او که امروز دررهبری کشور حضور دارند، یکی از اهداف انقلاب اسلامی که مکررا به آن پرداخته می‌شود احیای "عظمت و سربلندی اسلام بوده است". شکست گسترده اعراب در جنگ شش روزه ژوئن ۱۹۶۷و سر شکستگی دنیای اسلام به دلیل آن شکست تاریخی و تداوم سیاست‌های از موضع بالای اسرائیل نسبت به فلسطینی‌ها، احساسات محافظه‌کاران مذهبی را در جهان اسلام، اعم از رهبران و پیروان آنان، جریحه‌دار کرده است. طبیعتا ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست با این تفاوت که چون تنها کشوری است که توسط نهاد مذهبی و اسلامی اداره می‌شود واکنش‌های آن نسبت به رویکرد‌های اسرائیل علنی و شدید است.

حمایت گسترده آمریکا از اسرائیل بر شدت این خصومت می‌افزاید چرا که ایران معتقد است که آنچه به اسرائیل جسارت اِعمال چنان سیاست‌هائی را می‌دهد، حمایت آمریکا از آن کشور است.

آمریکا به غیر از کمک‌های تسلیحاتی و مالی، در سطح بین‌المللی نیز چون سپری برای اسرائیل عمل می‌کند. بطور مثال بین سال های ۱۹۷۲ تا ۲۰۱۸ آمریکا ۴۴ بار قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه اسرائیل را وتو کرده است. از این تعداد، ۳۳ مورد آن به موضوع فلسطین اختصاص داشته که در تمام آن ۳۳ مورد آمریکا به تنهائی با قطعنامه‌ها مخالفت کرده است.

عامل سیاسی

گروهی از کارشناسان معتقدند که برجسته کردن خصومت با اسرائیل از سوی ایران دلایل سیاسی دارد. از جمله مطرح می‌‌کنند که تاکید بر دشمنی با اسرائیل به قصد بسیج توده‌های مذهبی و تحکیم پایگاه حکومت در میان اقشار محافظه‌کار مذهبی صورت می‌گیرد که نقش عمده‌ای در ثبات حکومت اسلامی ایران دارند.

این کارشناسان هم چنین ادعا می‌کنند که ایران با این موضع‌گیری قصد دارد رهبری جهان اسلام را به دست بگیرد به نحوی که در صورت یک حمله نظامی توسط آمریکا، احساسات ضد‌آمریکائی در منطقه اوج گرفته و هزینه چنان حمله‌ای برای آمریکا بالا برود.

خصومت حکومت ایران با اسرائیل یکی از پایه‌های ایدئولوژیک نظام جمهوری اسلامی به شمار می‌رود. از این‌رو هر آینه تغییری در این سیاست آشکار شود به احتمال قوی می‌توان گفت که اصلاحات بنیادی از درون، در ایران آغاز شده است. پایان رابطه خصمانه با اسرائیل بدون تردید بر رابطه ایران با آمریکا تاثیر فوری و جدی خواهد داشت و راه آشتی بین دو کشور را هموار خواهد کرد.

* بخشهایی از این مقاله پیشتر در تیر ماه ۱۳۹۴ (ژوییه ۲۰۱۵) چاپ شده بود.