مستند غلامحسین ساعدی، کاری از شیرین سقایی، نسل دوم مهاجرت و تبعید، فیلمساز جوانی که در ایران بدنیا آمد و در آلمان بزرگ شد و تحصیلات آکادمیک خود را در رشته فیلم و کارگردانی در دانشکده هنر کلن به اتمام رساند. او سالیانی ست در امریکا زندگی میکند و مشغول گذراندن دوره های پیشرفته تر در زمینه فیلمسازی در دانشگاه واشنگتن است.
شیرین را از بدو تولد میشناسم. او تحت تاثیر پدر نویسنده و روزنامه نگار خود و مادر عاشق ادبیات و فیلم، به ادبیات فارسی علاقه مند شد. با این که از شش سالگی با مادرش به آلمان مهاجرت کرد، اما در کنار پدر و مادرش که همواره کتاب در دست بودند، توانست به شناختی از نویسندگان ایرانی که در جامعه ادبی ایران تاثیرگذار بودند، برسد.
آنچه که مرا به نوشتن این مقاله وا داشت نه خود مستند که از نادر سندهای ماندگار در مورد نویسنده و نمایشنامه نویس بنام و تاثیرگذار ماست، بلکه سازنده ی مستند است. کارگردان جوانی که سه نسل پس از ساعدی ست و در مهاجرت بزرگ شده است. در جایی که زبان و ادبیات روزانه اش، زبان و ادبیات مدرسه و دانشگاهش آلمانی بود، اما او از آنجایی که به ادبیات مهاجرت و تبعید علاقه داشت، تلاش کرد تا با کمک پدر و مادر خود از نویسندگان و هنرمندان تبعیدی ایرانی شناخت بیشتری بدست آورد و بیشتر بخواند و بداند. او در دوران دانشجویی خود مستندی از نقاش معروف تبعیدی ایرانی منوچهر یکتایی که ساکن امریکا بود، ساخت که در تلویزیون صدای امریکا به نمایش در آمد.
(گفتگو با شیرین سقایی در برنامه شباهنگ صدای امریکا)
شیرین که اکنون با مفاهیم تبعید و ادبیات تبعید آشنا شده بود، به دنبال «پابلو نرودا» در میان نویسندگان و شعرای تبعیدی ایرانی می گشت. او به دنبال پاسخ چرایی ترک نویسندگان از سرزمینی که در واقع جوهر کارشان را از آن دارند، بود. آنها زبان و فرهنگ خود و ابزار کار خود را در فرسنگ ها راه دور و آن هم در اوج محبوبیت و موفقیت جا گذاشتند. شیرین جوان که در آزادی و دمکراسی بزرگ شده، بدنبال درک مفاهیمی رفت که نه تنها پدر و مادر خود بلکه بخشی از الیت جامعه که مجبور به ترک دیار خود شدند، درگیر آن هستند. مفاهیمی چون سانسور، اختناق، دستگیری، زندان، فرار و تبعید و ... او به کندوکاو در باره تبعید ناخواسته نویسندگان پرداخت و به سراغ ساعدی رفت ...
شیرین که پی برد در باره ی زندگی غم انگیز تبعید این نویسنده ی بزرگ تبعیدی آثاری چون فیلم در دسترس نیست و زندگی او برای بخش بزرگی از جامعه ایرانی و به ویژه نسل جوان شناخته شده نیست. پس خود دست به کار شد تا با گفتگو با نزدیکان ساعدی، زندگی او و حال و هوای او را در دوران تبعید تصویر کند.
این که ما تبعیدیان در زنده نگه داشتن غلامحسین ساعدی تلاش نمی کنیم، آیا میدان را برای جمهوری اسلامی بیشتر باز نمی گذاریم که روایات و مستندات مخدوش وغیرواقعی را از فرهنگ و هنر به خورد نسل جوان بدهد؟ در جمهوری اسلامی نه تنها آثار غلامحسین ساعدی ممنوع است؛ بلکه نام او نیز جرم محسوب میشود.
اینجاست که تلاش جوانی چون شیرین، جوانی از نسل دوم، نسل فرامرزی که زندگی شان بخاطر پدر و مادرانشان به تبعید منجر شد و گرچه هیچ رابطه ای با آن فرهنگ و دیار نداشتند، اما تلاش برای زنده نگه داشتن بزرگان و ادیبان تبعیدی میکنند؛ برجسته میشود و باید قدر شناخت، باید سر تعظیم مقابل چنین نسلی فرود آورد که ما آنها را به تبعیدی ناخواسته کشاندیم و خود عاجز از تصویر کردن و ثبت کردن زندگی خود و بزرگان خود هستیم و اینک آنها ما را در تاریخ ثبت می کنند.
ساعدی مدت کوتاهی پس از انقلاب اسلامی مجبور به ترک ایران شد و چهار سال بعد زمانی که هنوز پنجاه سال نداشت در پاریس درگذشت.
برای دیدن مستند غلامحسین ساعدی در وبسایت رادیو فردا بر روی لینک زیر کلیک کنید:
هواپیمای اوکراینی- ۲، رضا فرمند
