نخستین شکار هوایی توسط یک جنگنده اف-۱۴، در تاریخ ۳ شهریور ۱۳۵۹ توسط یک تامکت ایرانی به خلبانی ستوان یکم محمدتقی جدیدی و ناوبری ستوان یکم صمد ابراهیمی، با استفاده از توپ ۲۰ میلیمتری ام۶۱ ولکان، علیه یک فروند هواپیمای ترابری سبک آنتونف ۲ تی نیروی هوایی عراق صورت گرفت که در حال آتش زدن مراتع و نیزارهای جنوب غربی ایران بود. ۱۶ روز پس از آن در تاریخ ۱۹ شهریور ۱۳۵۹، نخستین شکار تامکت‌های ایرانی با استفاده از موشک فونیکس رخ داد که در جریان آن سرگرد خلبان محمدرضا عطایی و سروان بهروز پاشاپور، افسر مسئول کنترل رادار، موفق شدند یک فروند جنگنده بمب افکن سوخو-۲۰ عراقی را که در حال حمله به یک پاسگاه مرزی ژاندارمری ایران بود، در ارتفاعات بازی دراز ساقط کنند.

مطالب بیشتر در سایت ایندیپندنت فارسی

با شروع رسمی جنگ پس از حمله گسترده نیروی هوایی عراق به فرودگاه‌های غیرنظامی و پایگاه‌های نیروی هوایی ارتش ایران در بعداز ظهر ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، پایگاه هفتم شکاری تاکتیکی با ۵ فروند و پایگاه هشتم شکاری با ۱۳ فروند تامکت با آمادگی رزمی کامل و با تنها ۳۶ خلبان و ۲۷ افسر کاربر رادار (RIO) از مجموع ۵۰ نفر خلبان تامکت و ۶۸ افسر کاربر رادار که پیش از انقلاب در آن دو پایگاه بودند، وارد جنگ شد. خلبانان و افسران مذکور صدها ماموریت گشت هوایی انجام دادند و صدها بار موفق شدند از حملات جنگنده‌های عراقی علیه شهرها، پایگاه‌های نظامی و نیروهای پیاده‌نظام، جلوگیری کنند.

حفظ برتری هوایی ایران در ماه‌های نخست جنگ

در ماه‌های نخست جنگ، نیروی هوایی موفق شد تا شبانه‌روزی چهار فروند جنگنده رهگیر تامکت را برفراز غرب و جنوب غرب ایران در دو دسته دو فروندی عملیاتی نگه دارد. آن جنگنده‌ها با استفاده از رادارهای اِی دبلیو جی-۹ (AWG-9) خود با توانایی شناسایی اهداف پروازی از فاصله ۲۵۰ الی ۳۱۳ کیلومتری و مجهز به موشک‌های ایم-۵۴آ فونیکس (AIM-54A Phoenix) قادر به انهدام جنگنده‌های عراقی از فاصله ۱۹۰ کیلومتری بودند. برد بالای آن موشک‌ها سبب می‌شد تا خلبانان جنگنده‌های مورد هدف، از پرواز موشک‌ها به سمتشان بی‌خبر بمانند و امکان استفاده از سامانه‌های دفاع فردی یا انجام مانور برای فرار از چنگ آن‌ها را نداشته باشند. به همین دلیل، آن جنگنده و موشک‌های فونیکس آن ترس و دلهره زیادی در میان خلبانان جنگنده‌های عراقی ایجاد می‌کرد و زمانی که آن جنگندها بر فراز آسمان غرب و جنوب غرب ایران حضور داشتند، جنگنده‌های عراقی جرات نمی‌کردند به حریم هوایی ایران نزدیک شوند.

به دلیل لغو قراردادهای خرید موشک‌های هوا به هوای کوتاه‌برد ایم-۹اِل سایدویندر (AIM-9L Sidewinder) با برد ۸۵ کیلومتر و میانبرد ایم-۷اِف اسپارو (AIM-7F Sparrow) با برد ۱۰ کیلومتر (به درخواست انقلابیون و به دستور شاهپور بختیار در تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۵۷)، هر یک از این جنگنده‌ها در حین گشت‌های هوایی‌شان بر فراز ایران در ماه‌های نخست جنگ تنها مجهز به چهار موشک هوا به هوای فونیکس بودند که برای درگیری فامد (فراتر از میدان دید) از فاصله زیاد مناسب بودند. بنابراین، تنها سلاحشان برای درگیری هوایی از فاصله کم، توپ ۲۰ میلیمتری ام۶۱ ولکان آن‌ها بود. متعاقبا، افسران فنی و همافران پایگاه هشتم شکاری دست به کار شدند و کامپیوتر سلاح تامکت‌ها را برای پذیرش موشک‌های قدیمی‌تر ایم-۷ئی اسپارو و ایم-۹جِی، به ترتیب با برد ۳۵ و ۱۰ کیلومتر آماده کردند و پس از آن، در گشت‌های هوایی نیز از این موشک‌ها استفاده شد که البته شکارهای انگشت‌شماری با آن‌ها ثبت شده است.

به پایان رسیدن عمر موشک‌های فونیکس و جولان میگ-۲۵های عراقی در آسمان ایران

در دوسال نخست جنگ، رهگیرهای تامکت نیروی هوایی ارتش موفق به شکار ۸۷ فروند هواپیما و هلیکوپتر عراقی شدند و پس از آن، با پایان رسیدن عمر راکت ‌موتورهای موشک‌های فونیکس باقیمانده و ناتوانی در خرید آنها از آمریکا به دلیل تحریم‌ها، به تدریج موشک‌های ناتوان اسپارو و سایدویندر به تنها سلاح تامکت‌ها تبدیل شدند. البته در حدود ۲۰ تیر موشک فونیکس که در سال‌های آخر نظام شاهنشاهی ایران تحویل داده شده بودند و کار کردن راکت موتورهاشان محتمل بود، همواره تا سال ۱۳۶۳ در خدمت باقی ماندند و هر جنگنده به جای چهار تیر، فقط یک تیر از آن‌ها را حمل می‌کرد و برای شلیک و استفاده از آن‌‌ها نیز قوانین و شرایط سختی در نظر گرفته شده بود.

پس از به پایان رسیدن عمر ذخیره نهایی فونیکس‌ها، جنگنده‌ها، بمب افکن‌ها و هواپیماهای شناسایی عراقی مجال آن را یافتند تا در آسمان ایران جولان دهند. از آن میان می‌توان به هواپیماهای شناسایی میگ ۲۵آر بی نیروی هوایی عراق اشاره کرد که با پرواز در ارتفاع ۷۵ هزار پایی و خارج از برد موشک‌های ناتوان اسپارو تامکت‌های ایران، ضمن عکسبرداری از پایگاه‌ها و تاسیسات غیرنظامی و نظامی ایران در شب‌هنگام، همواره دو بمب سقوط آزاد را برفراز شهرهای پر جمعیت ایران رها می‌کردند تا با برخورد به خانه‌های غیرنظامیان و کشتن مردم عادی، رعب و وحشت ایجاد کنند. پیش از به پایان رسیدن عمر موشک‌های فونیکس نیروی هوایی، تنها یک بار و آن هم در تاریخ ۱۱ آذر ۱۳۶۱ یک خلبان تامکت نیروی هوایی به نام شهرام رستمی موفق شده بود تا یک فروند میگ۲۵، از نوع رهگیر آن، یعنی «پی دی ئی» (MiG-25PDE) را با این موشک برفراز خلیج فارس ساقط کند.

پس از به پایان رسیدن ذخیره موشکهای فونیکس و پس از مشاهده ناتوانی موشکهای اسپارو در نبرد هوایی، گروه جهاد خودکفایی نیروی هوایی ارتش ایران پروژه‌ای به نام سجیل را جهت تجهیز تامکت‌ها به موشک‌های زمین به هوا و ضد هوایی اِم آی اِم-۲۳بی‌هاک (MIM-23B HAWK) آغاز کرد تا امکان استفاده تامکت‌ها از این موشک ضدهوایی را جهت هدف قرار دادن میگ ۲۵ها فراهم کند. در جریان آن پروژه، دو فروند تامکت با تقویت محل نصب آویزگاه‌های تسلیحات و همچنین تعبیه کامیپوترهای رابط در آویزگاه‌های سلاح جهت ترجمه پیام ارسالی از کامپیوتر سلاح هواپیما به موشک‌ها آماده سازی شدند، اما با وجود موفقیت در انهدام یک هواپیمای عراقی، باز هم نتوانستند علیه میگ۲۵‌ها کاری از پیش ببرند و جای فونیکس‌ها را بگیرند. به همین دلیل، سامانه‌های پدافند موشکی میانبرد اِچ کیو-۲جِی از چین خریداری شد تا علیه میگ ۲۵‌ها به‌کار گرفته شوند.

نقش حیاتی تامکت‌ها در جنگ نفتکش‌ها

از ابتدای جنگ، جنگنده رهگیر‌های اف-۱۴آ تامکت، به‌خصوص از گردان ۷۱ شکاری تاکتیکی مستقر در شیراز، نقشی حیاتی در محافظت از بندرها و پایانه‌های نفتی و پالایشگاه‌ها در جنوب و جنوب غرب کشور دربرابر حملات جنگنده‌های نیروی هوایی عراق ایفا می‌کردند. با آغاز جنگ نفتکش‌ها، حملات پی در پی نیروی هوایی عراق به کشتی‌های تجاری حامل آذوقه در حال حرکت به سمت بندرهای ایران و یا نفتکش‌های حاوی نفت صادراتی ایران در حال خروج از بندرها نیز آغاز شد. حملات به کشتی‌های تجاری و نفتکش‌ها در آب‌های ایران، در ابتدا با استفاده از هلیکوپترهای فرانسوی سوپر فِرِلون و جنگنده‌های فرانسوی سوپر اتاندارد و موشک‌های ضدکشتی اگزوست آن‌ها انجام می‌شد، و سپس با استفاده جنگنده‌های میراژ اف.۱ئی کیو-۵ و ۶ مجهز به موشک‌های اگزوست و بمب‌های هدایت لیزری آ اِس-۳۰اِل (AS-30L) و بمب افکن‌های سنگین چینی اِچ-۶دی مجهز به موشک‌های ضدکشتی و نیز یک هواپیمای فالکن ۵۰ با نام سوزانا که ظاهری غیرنظامی داشت.

با توجه به کمبود تامکت‌های عملیاتی در گردان ۷۱ شکاری تاکتیکی در شیراز، این گردان در سال ۱۳۶۵ منحل شد و ۶ فروند باقی مانده از تامکت‌های آن به اصفهان و گردان ۸۱ شکاری تاکتیکی، تنها گردان تامکت باقیمانده نیروی هوایی، ملحق شدند. علت کمبود تامکت‌های عملیاتی، فرا رسیدن موعد بازآماد یا تعمیر اساسی (اورهال) این جنگنده‌ها از دی ماه ۱۳۵۹ تا تیر ۱۳۶۲ بود و با توجه به لغو طرح‌های آماده سازی شرکت صنایع هواپیمایی ایران، (صها) برای فراهم کردن زیرساخت‌های بازآماد بومی این هواپیما پیش از انقلاب در ایران، روند تعمیر اساسی این جنگنده‌ها در این شرکت به طول انجامید. اما سرانجام در پاییز سال ۱۳۶۵ و با تحویل شماری تامکت تازه اورهال شده، گردان ۸۱ شکاری مجال آن را یافت تا از آبان ماه آن سال، ۸ فروند از آن‌ها را موقتی به پایگاه ششم شکاری تاکتیکی در بوشهر اعزام کند تا در ماموریت‌های محافظت از نفتکش‌ها و تاسیسات و پایانه نفتی خارک به‌کار گرفته شوند، و آن جنگنده‌ها هم نقش خود را به خوبی ایفا کردند.

تامکت‌های نیروی هوایی ارتش پس از جنگ

در طول هشت سال جنگ ایران و عراق، در مجموع حدود ۱۵۰ تیر موشک فونیکس و کمتر از ده تیر موشک اسپارو و سایدویندر توسط تامکت‌های نیروی هوایی شلیک شد که بیش از ۱۰۰ فروند هواگرد عراقی را ساقط کردند. در طول جنگ، در مجموع ۸ فروند تامکت نیروی هوایی ارتش در سوانح مختلف از دست رفت که از این میان، چهار فروند توسط جنگنده‌های میراژ اف.۱ نیروی هوایی عراق ساقط شدند، یک فروند توسط یک سامانه پدافند موشکی سام-۲ نیروی پدافند هوایی عراق ساقط شد، دو فروند در جریان ماموریت‌های غیرجنگی سقوط کردند، و یک فروند هم توسط سروان احمد مرادی با کمک سازمان مجاهدین خلق در تاریخ ۱۱ شهریور ۱۳۶۵ به عراق برده شد و افسر کنترل رادار آن که در کابین آن بود، به اسارت گرفته شد.

در حال حاضر، نیروی هوایی ارتش ایران ۶۱ فروند جنگنده رهگیر اف-۱۴آ تامکت در خدمت دارد که تنها ۲۵ فروند آن عملیاتی هستند. این جنگنده‌ها در خدمت دو اسکادران ۸۱ شکاری تاکتیکی و ۸۳ آموزشی تاکتیکی در پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی قرار دارند که نام آن از خاتمی به بابایی تغییر یافته است. معاونت جهاد خودکفایی و تحقیقات صنعتی نیروی هوایی ارتش، از دی ماه ۱۳۸۷ تا کنون در حال ارتقا و بازیابی توان رزمی این جنگنده‌ها و بخصوص رادارهای آ دبلیو جی-۹ آنها بوده است که می‌توانند هواپیماهای بزرگ را از فاصله ۳۱۳ کیلومتری، و جنگنده‌ها را از فاصله ۲۵۰ کیلومتری رهگیری کنند. این رادار همچنین امکان رهگیری همزمان ۲۴ هدف و درگیری همزمان با ۸ تا از آن‌ها را با موشک فونیکس، به خلبان جنگنده می‌دهد.

اگرچه از سال ۱۳۶۳ تا کنون نیروی هوایی ارتش ایران فاقد موشک‌های فونیکس عملیاتی بوده است و سلاح‌های تامکت‌های نیروی هوایی ارتش، موشک‌های ایم-۷ئی اسپارو (AIM-7E Sparrow) و ایم-۹جِی سایدویندر (AIM-9J Sidewinder) هستند که به ترتیب ۳۵ و ۴ کیلومتر برد دارند، اما اف-۱۴آ‌های نیروی هوایی ارتش هنوز هم ستون فقرات توان دفاع هوایی این نیرو را تشکیل می‌دهند و با توجه به تحریم‌های تسلیحاتی و عدم تمایل نظام جمهوری اسلامی ایران در بازسازی نیروی هوایی ارتش، به نظر نمی‌رسد که در صورت بقای رژیم، این جنگنده‌ها در ۲۰ سال آینده از رده خارج شوند. به همین منظور، بر اساس قراردادی که بین نیروی هوایی ارتش و شرکت صنایع شهید بابایی، متعلق به وزارت دفاع، در پارچین منعقد شده است، موشک‌های ایم-۲۳بی (AIM-23B) فکور ۹۰ در دست توسعه و ساخت هستند تا در سال‌های آینده، جایگزین اسپاروهای فرسوده و ناکارآمد شوند.