انسان ها و نظام های سیاسی و معادلات پیچیده ی جهانی در این روند «همگی با هم» نقش دارند و این نقش، «به تنهایی» نیست و اگر این نقش را در این روند ایزوله کنیم، به اندازه ی گرده ی خاک نیز اهمیت نخواهد داشت.

چپ هایی که امروز شیون و زاری سر داده اند که اگر ما چنین نمی کردیم، چنین نمی شد و به چنین روزی نمی افتادیم، به همان اندازه ی ۴۰ سال قبل با عرض معذرت ابله هستند.

نظام پادشاهی وقت، در فعل و انفعالات جهانی و داخلی آن روزگار به مرحله ای رسیده بود که باید تغییر می کرد. این که این تغییر تبدیل به فاجعه شد، نه قابل پیش بینی بود، نه قابل جلوگیری.

ما اگر این قدر قدرت داشتیم که مسیر حرکت گذشته را تغییر دادیم، چرا امروز از این قدرت شگفت انگیز برای تغییر مسیر تاریخ استفاده نمی کنیم؟

کسانی که در دهه ۵۰ خواهان تغییر در نظام سیاسی کشور بودند، خواست شان بر اساس نیازهای زمانه بود و از این خواست ها به هیچ شکل گریزی نبود.

در کشور خودِ ما، غیر از تاثیر فعل و انفعالات جهانی، دو ایده، دو مکتب، دو ایدئولوژی دگرگون ساز و «آفریننده» (و نه الزاما آفریننده ی مثبت) جوانان روزگار را به حرکت برای ایجاد تغییر سیاسی واداشت.

اولی ایده ی کمونیسم بود، که انسانی که با این ایده آشنا می شد، احساس می کرد، نگاه اش به دنیا و به همه چیز تغییر کرده و این تغییر چنان اساسی و هیجان انگیز بود که گروندگان به این ایده حاضر بودند از تمام خوشی ها و لذت های دنیایی چشم بپوشند و سر در راه این آرمان عجیب و دگرگون ساز بدهند.

دومی ایده ی مذهب مدرن و پیشرو بود که خوانندگان جوان کتاب های شریعتی، تفکرات او را می بلعیدند و خود را به شکل اسطوره هایی مثل حسین و زینب و ابوذر می دیدند.

شاید امروز، با افتضاحاتی که طی ۴۰ سال گذشته دیده ایم حرف های من به نظر خنده دار و مسخره بیاید، ولی در زمان خودش این حرف ها خیلی جدی و دگرگون کننده بود.

این که چپ های دیروزی و مذهبی های از نوع شریعتی چهل سال پیش، احساس می کنند که آن ها باعث بدبختی ملت شده اند، بهتر است دست از این توهم خود مهم پندارانه بردارند، و از تجاربی که در طول زندگی سیاسی شان کسب کرده اند، برای جوانان امروز بنویسند که دستکم، این جوانان تصور نکنند، راهی که می روند بر اساس اراده ی فردی آن ها، قطعا و یقینا به بهشت برین ختم خواهد شد!