هرچند فیلم جدید جعفر پناهی داستانی عاشقانه دارد، مثل همیشه به وضعیت اجتماعی و سیاسی ایران هم گریزی می‌زند و مانند آثار اخیرش، نقش اصلی فیلم را خود بازی کرده؛ البته ناصر هاشمی، بازیگر باسابقه سینما و تلویزیون، هم یکی از بازیگران است.

زندانی شدن پناهی در ایران چنان بر برگزارکنندگان جشنواره ونیز تاثیر گذاشت که در روزهای ابتدایی این رویداد، نشست ویژه‌ای با حضور دبیر جشنواره ونیز و مدیران جشنواره‌های دیگر و کاوه فرنام، تهیه‌کننده آثار اخیر محمد رسول‌اف، برگزار شد تا از آزادی و آزادی بیان هنرمندان فیلمساز بگویند و از فیلمسازان ایرانی محبوس دفاع کنند. در این نشست، بیانیه مشترک جعفر پناهی و محمد رسول‌اف که در زندان اوین نوشته بود، خوانده شد. آن‌ها تاکید کردند که فیلمسازانی مستقل‌اند و جرمشان از نظر صاحبان قدرت در ایران همین است.

به این ترتیب دستگیری فیلمسازان ایرانی به دلیل امضا کردن بیانیه «تفنگت را زمین بگذار» که واکنشی اعتراض به سرکوب مردم معترض آبادان در بهار ۱۴۰۱ بود و از نظر دستگاه‌های امنیتی و وزارت ارشاد خط‌ونشانی برای سایر فیلمسازان ایرانی به شمار می‌آمد، در عمل کارکردی معکوس یافت و چند هفته بعد در قدیمی‌ترین جشنواره سینمایی جهان، این رفتار جمهوری اسلامی را یادآوری کرد.

البته کابوسی که جشنواره ونیز می‌تواند برای حکومت ایران رقم بزند، در دو روز پایانی شکل خواهد گرفت. «خرس نیست» یک روز قبل از اختتامیه به نمایش درمی‌آید و قرار است در غیاب کارگردان، در مراسم فرش قرمز این فیلم، چهره‌های سرشناس حاضر در جشنواره مقابل روزنامه‌نگاران و عکاسان قرار بگیرند و مراسمی اجرا کنند.

یک روز بعد از این مراسم، جوایز اهدا خواهد شد و با توجه به مجموع اتفاق‌هایی که برای پناهی رخ داده است و همچنین شهرت او به عنوان فیلمسازی مستقل که سابقه کسب جایزه شیر طلایی جشنواره ونیز را هم دارد، احتمالا امسال نیز جایزه‌ای به او تعلق بگیرد. در این صورت، جشنواره معتبری مانند ونیز به محلی برای تجلیل از کارگردانی تبدیل می‌شود که جمهوری اسلامی او را به بند کشیده است.

افق‌های دیگر

سیاسی شدن فیلمسازان فقط به چهره‌هایی مانند جعفر پناهی و محمد رسول‌اف محدود نیست. حتی هومن سیدی، کارگردان فیلم «جنگ جهانی سوم»، هم سعی کرد با اشاره به جمله هانا آرنت که در حکومت‌های دیکتاتوری، تا ۱۵ دقیقه قبل از فروپاشی همه‌چیز عادی به نظر می‌رسد، به فیلم خود جنبه‌ای نمادین دهد. او در متنی که به عنوان معرفی فیلم خود به زبان انگلیسی نوشته بود، حکومت‌های توتالیتر را «خالقان موثر آنارشی» معرفی کرد.

سیدی در عین حال، برای آنکه مدیران وزارت ارشاد را هم نرنجاند، در مصاحبه‌ای که ویدیو آن در رسانه‌های اجتماعی منتشر شد، گفت منظورش از این نقل قول جغرافیای خاصی نبوده است. مدیرکل نظارت بر عرضه و نمایش سازمان سینمایی بعد از انتخاب فیلم‌های ایرانی در جشنواره ونیز، گفته بود که سیدی و تهیه‌کنندگانش مراحل دریافت مجوز نمایش از این سازمان را طی کرده‌اند؛ اما به هر حال برداشت‌های متفاوت از «جنگ جهانی سوم» بعد از نمایش در بخش افق‌های جشنواره ونیز بازتاب یافت. فیلم درباره یک کارگر ساده در شمال ایران است که به شکل اتفاقی، برای بازی در یک فیلم سینمایی که نزدیک محل زندگی او فیلمبرداری می‌شود، انتخاب می‌شود و حتی نقش هیتلر را به او می‌دهند. این اتفاق زندگی او و اطرافیانش را دگرگون می‌کند.

از سوی دیگر، نمایش فیلم «بی‌رویا» در بخش افق‌های گسترش‌یافته این جشنواره، ماجرای حاشیه‌سازی هنگام نمایش این فیلم در ایران را یادآوری کرد. این فیلم آرین وزیردفتری اولین بار در جشنواره فجر ۱۴۰۰ به نمایش درآمد و در پایان، متنی روی تصویر آمد که اشاره می‌کرد شخصیت اصلی فیلم مبتلا به اسکیزوفرنی است. در همان زمان، سازندگان فیلم گفتند که چنین برداشتی را با فشار وزارت ارشاد به پایان فیلم افزوده‌اند. این در حالی است که نسخه به نمایش درآمده در ونیز چنین توضیحی ندارد و ماجرای زنی که با حضور یک زن دچارفراموشی به‌تدریج همه‌چیز را از دست می‌دهد، با برداشت‌های مستقیم‌تری درباره جایگاه زن در ایران امروز مواجه شده است.

کارگردان فیلم در گفت‌وگو با نشریه ورایتی گفت که فیلم‌هایی مانند «بچه رزماری» ساخته رومن پولانسکی، «جاده مالهالند» دیوید لینچ، «پرسونا» اینگمار برگمان و همچنین «شاید وقتی دیگر» بهرام بیضایی الهام‌بخش او برای ساخت «بی‌رویا» بوده‌اند.

سینما و سینماگران ایرانی که در داخل ایران با موانعی مانند شدیدتر شدن سانسور، خطر بازداشت‌های امنیتی و تهدید وزارت ارشاد به ممنوع کردن فعالیت مواجه‌اند، در صحنه بین‌المللی با استقبال جشنواره‌ها روبرو شده‌اند. حضور پررنگ فیلم‌های ایرانی در رویدادهای مهم سینمایی می‌تواند دریچه‌ای برای تنفس دوباره‌ سینمایی باشد که با فشار حکومت و رویگردانی مخاطبان از اکران، با بحرانی کم‌سابقه مواجه شده است.