از منظر ساختاری نیز، قوه‌ قضاییه نیازمند اصلاحات بنیادین است. استقلال این نهاد از قوای دیگر، حذف دادگاه‌های ویژه نظیر دادگاه انقلاب، انحلال سیستم قضایی ایدئولوژیک و بازسازی شفاف آن بر مبنای اصل تفکیک قوا و استقلال قضات، از جمله ارکان ضروری این اصلاحات خواهد بود. همزمان، فرآیند «تصفیه قضات» نیز باید به‌دقت و با معیارهای مشخص صورت گیرد، به‌ گونه‌ای که تمامی قضاتی که در سرکوب شهروندان، نقض فاحش حقوق بشر و فساد سازمانیافته مشارکت داشته‌اند، از ساختار قضایی کنار گذاشته شوند و در صورت لزوم تحت پیگرد قرار گیرند.

در ادامه، پس از تدوین قانون اساسی جدید و تصویب آن از طریق رفراندوم عمومی، پارلمان منتخب مردم وظیفه خواهد داشت قوانین کیفری و دادرسی را به‌ صورت دائمی و بر اساس مفاد قانون اساسی جدید تدوین و تصویب کند. در این مرحله، بهره‌گیری از تجارب کشورهای دارای گذار از دیکتاتوری به دموکراسی (مانند آفریقای جنوبی، اروپای شرقی، آرژانتین و شیلی) در تفاهم با نهادهای حقوق بشری بین‌المللی، به روند تثبیت عدالت و بازسازی مشروعیت دستگاه قضا کمک شایانی خواهد کرد.

به این ترتیب، دستگاه قضایی آینده‌ی ایران می‌بایست نه ابزار سرکوب، بلکه ستون عدالت، آزادی و تضمین حقوق فردی و جمعی شهروندان باشد.

اینجاست که عدالت انتقالی (Transitional Justice) معنی می‌گیرد. عدالت انتقالی به مجموعه‌ای از ساز و کارهای حقوقی، سیاسی و اجتماعی گفته می‌شود که یک کشور یا جامعه برای گذار از حاکمیت استبدادی یا حاکم دیکتاتور، جنگ، اشغال اراضی یا نقض گسترده حقوق بشر برای رسیدن به دموکراسی و عدالت به کار می‌برد.

اما نکته‌ی مهم این است که هدف از اجرای عدالت انتقالی، تنها بر مجازات عاملان جنایت تمرکز ندارد؛ بلکه شامل آشکار ساختن حقیقت، جبران خسارات قربانیان، اصلاح نهادهای معیوب، تضمین عدم تکرار جنایت‌ها و فساد می‌شود.

نخست: ساز و کارهای اصلی عدالت انتقالی معمولاً متشکل از دادگاه‌ها و پیگرد قانونی برای مجازات عاملان اصلی جنایت‌هاست که نمونه‌های آن را در دادگاه نورنبرگ یا دادگاه رواندا دیدیم.
دوم: تشکیل کمیسیون‌های حقیقت‌یاب مثل «کمیسیون حقیقت و آشتی» در آفریقای جنوبی برای ثبت حقیقت تاریخی است.
سوم: جبران خسارت قربانیان از طریق پرداخت‌های مالی، نمادین یا حقوقی است.
چهارم: بازنویسی یا ایجاد اصلاحات اساسی در ساختار نهادهای قدرت مثل پاکسازی نهادهای فاسد مانند نیروهای امنیتی از قبیل ارتش و پلیس خواهد بود.
پنجم: حفظ و تقویت حافظه تاریخی جامعه از طریق ایجاد یا برگزاری یادبودها، تعلیم، آموزش و یادآوری از طریق کتب‌های درسی، رسانه‌‌های ملی با تاریخ‌نویسی و مستندسازی وقایع.

نمونه‌هایی از عدالت انتقالی را می‌توان در کشورهای در حال گذار به دموکراسی ببینیم، مثل شیلی بعد از پینوشه، آفریقای جنوبی بعد از آپارتاید یا آلمان شرقی بعد از فروپاشی دیوار برلین. تجارب موفق در شیلی و آفریقای جنوبی نشان داده که تدوین موافقت‌نامه‌های عدالت انتقالی با مشارکت قربانیان و جامعه مدنی، می‌تواند زخم‌های تاریخی را التیام بخشد و تضمینی قوی برای پیش‌گیری از تکرار آن باشد.

این پروسه از طریق حقیقت‌یابی و مستندسازی جنایات حکومتی با تشکیل یک «کمیسیون حقیقت‌یاب ملی» با حضور قربانیان، خانواده‌های جانباختگان و قربانیان شکنجه، حقوقدانان مستقل و فعالان حقوق بشر انجام خواهد شد. بدیهی است که هدف این کمیسیون، مستند کردن جنایات حکومت (اعدام‌ها از آغاز پیروزی ۵۷ و استقرار جمهوری اسلامی از جمله جنایات دهه شصت، قتل‌های زنجیره‌ای، سرکوب اعتراضات در چند دهه گذشته) انتشار عمومی گزارش‌ها برای ثبت در حافظه تاریخی ملت- ایجاد حقایق قابل استناد برای عبرت آموزی نسل‌های بعدی است.

این مدل می‌تواند با هدایت تنها چهره ملی و مورد اعتماد ملت ایران (شاهزاده رضا پهلوی) که حضور وی هم ریشه در تاریخ ایران دارد و هم قوی‌ترین ستون قابل اتکای کشور برای استقرار دموکراسی است عملی شود. کاراکتر معتمدی که می‌تواند نقش «تضمین‌کننده‌ی» اجرای عدالت انتقالی در دوران گذار را ایفا کند و هم واسطه‌ای باشد برای اعتماد میان نیروهای سیاسی و مردمی.

و اما مهم‌ترین گام در این ماراتن سیاسی، تشکیل مجلس مؤسسان برای تدوین قانون اساسی جدید است که با ارتباط و تفاهم مداوم این مجلس با ناظران بین‌المللی و نهادهای حقوق بشری، مشروعیت قانون اساسی منطبق با خواست جامعه را تضمین خواهد کرد.

پس از فروپاشی جمهوری اسلامی، وظیفه‌ی دولت موقت یا شورای عالی انتقالی، فراهم کردن شرایط لازم برای برگزاری انتخاباتی آزاد و سراسری به‌ منظور تشکیل مجلس مؤسسان خواهد بود. این نهاد موقت، که نباید فراتر از اختیارات تعریف‌شده عمل کند، صرفاً وظیفه دارد کشور را در مسیر ثبات اولیه هدایت کرده، نهادهای اساسی مانند ارتش و نیروی انتظامی را تحت کنترل غیرسیاسی قرار دهد و مقدمات دموکراسی را فراهم سازد.

مجلس مؤسسان از میان نمایندگان منتخب مردم، از اقشار، اقوام، گرایش‌ها و استان‌های مختلف تشکیل می‌شود. وظیفه‌ی این مجلس تدوین قانون اساسی جدید کشور است؛ قانونی که باید بازتاب‌دهنده‌ی خواست اکثریت جامعه، در عین احترام به حقوق اقلیت‌ها و اصول دموکراسی و سکولاریسم باشد. در این مسیر، نوع نظام سیاسی آینده نیز تعیین خواهد شد که مشروطه‌ی پادشاهی، جمهوری پارلمانی، یا هر شکل دموکراتیک دیگری باشد. تصمیم‌گیری در مورد شکل نظام، از طریق همه‌پرسی عمومی به رأی مردم گذاشته شود.

پس از تدوین پیش‌نویس قانون اساسی، این متن باید در معرض دید عموم قرار گرفته و سپس از طریق یک رفراندوم سراسری به تصویب برسد. تنها پس از تصویب این قانون اساسی است که نهادهای اصلی اداره کشور از جمله دولت یا پارلمان که می‌تواند پادشاهی یا ریاستی باشد، بطور قانونی و دموکراتیک تشکیل خواهند شد.

این فرآیند باید با تضمین آزادی‌های مدنی، فضای باز سیاسی، رسانه‌های مستقل، و مشارکت آزاد همه نیروهای اجتماعی همراه باشد. موفقیت در گذار از جمهوری اسلامی به نظامی دموکراتیک و پایدار، تنها در صورتی ممکن است که فرآیند قانونگذاری و نهادسازی بر پایه‌ی مشارکت گسترده‌ی مردم و شفافیت کامل انجام گیرد.

همانگونه که شاهزاده رضا پهلوی بارها تأکید کرده‌اند: «بازگشت مشروعیت و اعتماد عمومی به میهنمان ایران، نیازمند شفافیت کامل فرایندهاست و تنها راه نجات ایران، راهی است که شفاف باشد و همه بدانند چه کسی در چه جایگاهی، چرا و چگونه تصمیم می‌گیرد».

در پایان، زمانی که دولت منتخب مردم با رأی آزاد و عادلانه تشکیل شد، فصل جدیدی آغاز می‌شود؛ فصلی که در آن محور توسعه، آزادی و رفاه قرار دارد. بازسازی زیرساخت‌ها، از حمل و نقل ریلی تا شبکه‌های اینترنت، نیازمند سرمایه‌گذاری کلان و مدیریت هوشمند است. در این مرحله، بهره‌گیری از توان تخصصی ایرانیان مقیم خارج، به عنوان سرمایه‌ای دانشی و مالی، نقطه قوت قابل توجهی خواهد بود.

روابط خارجی ایران نوین باید بر پایه احترام متقابل و همکاری سودمند بازسازی و و نوسازی شود. عضویت فعال در سازمان‌های بین‌المللی، حمایت از حقوق بشر و مشارکت در حل بحران‌های منطقه‌ای، تصویر ایران را از گذشته‌ای منزوی و سرکوبگر، به کشوری پیشرو در منطقه تبدیل خواهد کرد.

شاهزاده رضا پهلوی، با نقش میانجیگرانه خود در ارتباط و تفاهم با دولت‌های دموکراتیک جهان، می‌تواند این روند را تسهیل کند و تضمین نماید که ایران جدید، کشوری متعهد به قوانین بین‌المللی و ارزش‌های مشترک بشری باشد.

تحقق این چشم‌انداز، نیازمند مشارکت و اعتماد همگانی است؛ مشارکتی که با اتحاد ملی، آگاهی عمومی و اراده سیاسی همراه باشد. امروز، بیش از هر زمان دیگری، ایران آماده گذار تاریخی خود است، و شاهزاده رضا پهلوی در خط مقدم این تحول ایستاده است.

اینک که سطرهای این نگارش از دیدگاه منطقی من، نسبت به فضای سیاسی آینده به پایان رسیده است، قصد دارم حُسن ختام این مقاله را با آنچه از قلبم تراوش می‌کند و بر قلم روان می‌شود، به رشته‌ی تحریر درآورم. می‌خواهم نوید فصل تازه‌ای را بدهم که در دل و جان و اندیشه‌ی هر ایرانی آغاز می‌شود؛ فصلی که در آن، نه از سرخی خون در کف خیابان خبری است و نه از سیاهی سایه‌ی استبداد. نه از داغ و درفش بر پیشانی آزادی خبری‌ست نه از پیر و جوان حلق‌آویز از دار. امروز، در آستانه‌ی رهایی، یک ملت خسته اما امیدوار و البته مجروح اما استوار، به نقطه‌ای رسیده است که می‌تواند آینده‌اش را، نه با دیکته‌ی قدرت، بلکه با جوهر اراده‌ی خویش بر صفحات تاریخ بنویسد.

در این لحظه‌ی سرنوشت‌ساز، ایران تنها یک گذار سیاسی را از سر نمی‌گذراند؛ بلکه در حال تولدی دوباره است. تولد ایرانی که حقیقتا بوی ایران را می‌دهد. اما حاصل این زایش جانکاه، هرگز بی‌رهنما و بی‌پناه نخواهد ماند. فرزندان ملتی که سال‌ها بی‌صدا و بی‌سرپرست در فضایی لبریز از ظلمات، نکبت و پلیدی دوام آورد، اکنون دیگر بی‌پدر نخواهد ماند.

او آمده است تا نه حکومت کند، بلکه حمایت کند؛ نه فرمان دهد، بلکه هدایت کند؛ نه در پی قدرت خویش، که در پی بازگرداندن عزت به یک ملت باشد. «شاهزاده رضا پهلوی»، فرزند ایران، نه‌تنها یک نام بلکه تجسم پیوندی عاطفی، ملی و اخلاقی میان گذشته‌ای باشکوه، اکنونی دردمند، و آینده‌ای جاودان به وسعت این سرزمین است.

او آمده است تا ایران را، نه با انتقام که با عدالت، نه با حذف که با انتخاب و نه با شعار که با درایت از نو بسازد. این راه، راه ماست و اینک زمان آن است که دل‌ها به یکدیگر بپیوندند، صداها در هم تنیده شوند و دست‌ها بهم‌ گره بخورند.

بیایید به سوی آینده‌ای برویم که در آن، هیچ کودکی از نام پدر شرم نکند، هیچ مادری از فردای فرزندش نهراسد و هیچ انسانی از ایرانی بودنش شرمسار نباشد. این، ممکن است، اگر ما بخواهیم. آغاز این خواستن، تنها نیازمند یک گام است: «دست در دست مردی بگذاریم که در میان آتش و خاکستر، نه سوخت و نه فرو ریخت. مردی که پدرانه اما با فروتنی، همواره بوده و آمده تا کشورش را نه بر دوش، که بر قلبش بکشد.

آری، فردایی روشن در پیش است؛ فردایی که در آن، اراده‌ی ملت بر تخت قدرت تکیه می‌زند، تاج پادشاهی بر سر ملت می‌نشیند و شأن و کرامت هر ایرانی پاس داشته می‌شود. چنین آینده‌ای دیگر در ساحت خیال محصور نیست؛ سایه‌اش را می‌توان بر افق وطن دید، لمس‌اش کرد و در تپش قلب نسلی که برای آزادی ایستاده است شنید. اما این گذار بزرگ، این خیزش به‌ سوی سربلندی، نیازمند دستی است که نه‌تنها راه را بشناسد، بلکه زخمی راه نیز بوده باشد؛ دستی که هرگز از مردم جدا نبوده، صداقت را با قدرت معامله نکرده و در سخت‌ترین روزها، قامت‌اش خم نگشته است.

فقط کافی‌ست تا دستان پر محبت و استواری را که از دل قدرت و آتش برآمده و همچنان پاک و سالم مانده است، با تمام اعتماد و با تمام امید به گرمی بفشاریم. کافی‌ست همراه مردی شویم که نه برای قبضه کردن قدرت، که برای سرافرازی ملت ایستاده است؛ مردی که همچون پدری لبریز از عشق و تهی از کینه، پشتوانه‌ی ملتی است که روزگاری ناسپاسی را به اوج رساندند. او ایستاده تا آغازگر رستاخیز دوباره‌ی ایران باشد!

*کوروش زمانی عضو فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران (IFJ) و تحت حمایت سازمان گزارشگران بدون مرز (RSF)