روز پنجشنبه ۱۶ شهریور ۲۵۳۷ ایرانی (1357 هجری) در تهران جلسه داشتیم. همه مدیران رادیو تلویزیون‌های استان‌ها و مدیران بخش‌های مختلف تهران آمده بودند. در همان زمان، تظاهرات بزرگی هم در مرکز شهر جریان داشت. برای فیلم‌برداری از تظاهرات و همچنین تخمین شمار شرکت کنندگان، تلویزیون یک هلیکوپتر فرستاده بود تا در طول مسیر از جمعیت عکس و فیلم بگیرند. قرار بود عکس‌ها را بزرگ کنند، به هم بچسبانند، روی دیوار بزرگی نصب و شطرنجی کنند. آنگاه تعداد سرها در هر مربع انبوه یا متوسط یا تُنُک را بشمارند و بر پایه تعداد این‌گونه مربع‌ها، شمار جمعیت شرکت کننده در تظاهرات را تخمین بزنند.

اواسط جلسه بود که حمید اوجی، سردبیر خبر شبکه یک تلویزیون، وارد شد و یادداشتی جلوی رضا قطبی، مدیر عامل، گذاشت. قطبی گفت: « بر اساس این تخمین، جمعیت حدود ۳۰۰ هزار نفر بوده است ». و سپس رو به اوجی کرد و گفت: « همین را اعلام می‌کنید ». اوجی گفت: « من جرأت نمی‌کنم. همه روزنامه‌ها می‌نویسند "جمعیت میلیونی". ما اگر امشب در تلویزیون بگوییم جمعیت ۳۰۰ هزار نفر بود، می‌آیند خانه مرا آتش می‌زنند ». خلاصه، توافق شد که در رادیو تلویزیون بگویند "چند سد هزار نفر".

فردای آن روز، در چندین شهر از جمله در تهران حکومت نظامی اعلام شد. در میدان ژاله میان جمعیتی که علیرغم حکومت نظامی، برای تظاهرات آمده بودند و سربازان برخورد مسلحانه رخ داد و ده‌ها تن کشته شدند. فرمانداری نظامی تهران تعداد کشته‌های آن روز را ۵۸ اعلام کرد ولی ارقامی که انقلابیون ارائه می‌کردند، همه از ۳۰۰۰ بیشتر بود. حتی میشل فوکو Michel Foucault، فیلسوف چپگرای فرانسوی و ستاینده آیت الله خمینی که به عنوان خبرنگار روزنامه ایتالیایی کوریره دلا سرا Corriere della Sera از ۲۵ شهریور تا ۲ مهر ۲۵۳۷ (1357 هجری) به ایران آمده بود، آمار کشته شدگان ۱۷ شهریور میدان ژاله را بین ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ نوشت. او در گزارش‌های دیگری که در سفر دومش به ایران، از ۱۸ تا ۲۴ آذر همان سال انجام داد، این رقم را تا ۷۰۰۰ هم بالا برد.

در مجلس شورای ملی دو نماینده بودند که علیه دولت، و در واقع بدون بردن نام، علیه شاه، سخنرانی‌های آتشین می‌کردند. محسن پزشکپور و احمد بنی احمد. بنی احمد در جلسه روز ۲۲ شهریور مجلس شورای ملی خطاب به جعفر شریف امامی، نخست وزیر، گفت: « ... آن روز [۱۷ شهریور] شکار آدم بود. از کجا اعلام کردید ۹۰ نفر کشته شد؟ ... من اعلام می‌کنم به تمام کسانی که عزیزان خود را از دست داده‌اند، به خانه من بیایند و من با مشخصات واقعی ثبت می‌کنم و آمار واقعی را اعلام می‌کنم ».[1] آقای احمد بنی احمد هرگز هیچ رقمی را اعلام نکرد.

یک سال و چند ماه پس از انقلاب اسلامی، در دیداری که در پاریس با ارتشبد غلامعلی اویسی، فرماندار نظامی تهران در ۱۷ شهریور داشتم، از او رقم واقعی کشتگان را پرسیدم. او قرآن کوچکی از سرجیب کتش درآورد و گفت: « به این قرآن قسم، رقم واقعی همان بود که آن روز اعلام کردیم. البته بعداً چند تن از زخمی‌ها هم در بیمارستان درگذشتند ».

در آن زمان، خیلی‌ها می‌توانستند خودشان مستقلاً درباره تعداد واقعی کشتگان میدان ژاله تحقیق کنند، ولی نکردند. رحیم شریفی، که در آن زمان عضو کمیته مرکزی و مسئول تشکیلات حزب ایران و مدیر روزنامه « جبهه آزادی »، ارگان آن حزب، بود پنج سال بعد، در هفته نامه کیهان لندن نوشت: «... کمیته مرکزی به منظور آگاهی از کم و کیف ماجرا از مهندس محمد توسلی، مدیر عامل گورستان بهشت زهرا، که عضو شورای مرکزی حزب هم بود، دعوت کرد که در این زمینه اطلاعاتی بدهد. وی کتباً به کمیته مرکزی نوشت که تعداد [کشتگان آن روز تهران] جمعاً ۶۴ نفر بوده است. این رقم با آنچه شایع و ورد زبان‌ها بود، فاصله زیادی داشت. دو نفر از اعضای کمیته مرکزی، آقایان مهندس کاظم حسیبی و عبدالحسین دانشپور که گرایش شدید به خمینی پیدا کرده بودند، [با گزارش مهندس توسلی] موافق نبودند و پیشنهاد می‌کردند که در روزنامه‌ها و رسانه‌ها از مردم بخواهیم هرگونه اطلاعی [از دفن کشتگان در گورهای دست‌جمعی در جاهای دیگر] دارند، اعلام کنند که پذیرفته نشد».[2] حزب ایران هم گزارش مدیر عامل بهشت زهرا را منتشر نکرد.

رقم دقیق کشتگان را سرانجام ۱۳ سال بعد، عمادالدین باقی اعلام کرد: « ۶۴ تن از مجموع شهدا متعلق به حادثه میدان ژاله تهران (که اکنون میدان شهدا نامیده می‌شود) در روز ۱۷ شهریور ۵۷ معروف به جمعه سیاه می‌باشند که از این تعداد دو نفر مؤنث (یک زن و یک دختر بچه) هستند. البته در همان روز ۱۷ شهریور در ۱۵ نقطه دیگر تهران نیز مجموعاً ۲۴ نفر در درگیری‌ها کشته شدند که یک نفر از آنها زن بود. بنابراین، تعداد کل شهدای ۱۷ شهریور سال ۵۷ در سراسر تهران ۸۸ نفر است که فقط ۶۴ تن متعلق به واقعه میدان ژاله هستند ».[3]

یکی از علل زیادی تلفات در درگیری میدان ژاله این بود که رژیم محمدرضا شاه نه پلیس ضد شورش داشت و نه حتی ابزارهای لازم برای رویارویی با آشوب‌های شهری؛ مانند ماشتن‌های آب‌پاش، گاز اشک آور و ماشین‌های مجهز به نرده برای بستن خیابان‌ها یا کامیون‌های ویژه جابجایی دستگیرشدگان و غیره. اصلاً کسان زیادی دستگیر نمی‌شدند زیرا افراد حکومت نظامی سربازان وظیفه بودند که برای رویارویی با آشوب‌های شهری هیچ آموزشی ندیده بودند و نمی‌دانستند چگونه می‌شود کسی را دستگیر کرد. آنها فقط روش تیراندازی با تفنگ ژ-۳ را آموزش دیده بودند که یک ابزار جنگی‌ست و هر تیر آن می‌تواند چند نفر را از پا درآورد. همچنین گفته می‌شد که نخست، از درون جمعیت به سوی سربازان شلیک شد و انها با دستپاچگی، به آتش با آتش پاسخ دادند.