فیلم «مصطفی»: میراث آتاتورک و ما، احمد وحدت خواه

نظام سکیولاری که آتاتورک بنا نهاد هنوز پس از نزدیک به یک قرن و گذر از سه کودتای ارتشیان و جنگ های خونین داخلی و قومی همچنان قوام خود را حفظ کرده و امروز ترکیه دموکراتیک را در آستانه ورود به اتحادیه اروپا و به عنوان نمونه سازگاری میان دینداران مترقی با پیشرفت و توسعه اجتماعی و سیاسی معرفی می کند. در مقابل انقلابی که ۳۰سال پیش ظاهرا برای آزادی و دموکراسی در ایران اتفاق افتاد امروز حتی زبان کارگزاران مذهبی خود را هم در کام خفه می سازد.

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

نظام سکیولاری که آتاتورک بنا نهاد هنوز پس از نزدیک به یک قرن و گذر از سه کودتای ارتشیان و جنگ های خونین داخلی و قومی همچنان قوام خود را حفظ کرده و امروز ترکیه دموکراتیک را در آستانه ورود به اتحادیه اروپا و به عنوان نمونه سازگاری میان دینداران مترقی با پیشرفت و توسعه اجتماعی و سیاسی معرفی می کند.

در مقابل انقلابی که ۳۰سال پیش ظاهرا برای آزادی و دموکراسی در ایران اتفاق افتاد امروز حتی زبان کارگزاران مذهبی خود را هم در کام خفه می سازد.

مردان تاریخ ساز: رضاشاه در تنها سفر خارجی خود در دوران سلطنت ۱۶ ساله اش در ترکیه و هنگام استقبال آتاتورک و هیئت دولت از او.

محمد علی کریمزاده هم میهن آذری ما که از ترکیه شناسان معاصر است در ذکر یکی از خاطرات خود از جایگاه تاریخی مصطفی کمال ملقب به آتاتورک (پدر ترکیه) برای من تعریف می کرد که در سفری به این کشور هنگامی که قصد داشته است همراه دوستان و اقوام خود در زیر مجسمه آتاتورک عکسی دستجمعی به یادگار بگیرند یکی از سربازان گارد محافظ این مجسمه ناگهان با تندخویی به آنها نهیب می زند که از جلوی پای مجسمه دور شوند و در اطراف آن بایستند زیرا در ترکیه هیچکس جرئت و اجازه داشتن عکسی هرچند به صورت یادگاری در موقعیتی ایستاده جلوتر از آتاتورک را ندارد و همه باید به رسم احترام در کنار یا پشت سر او قرار داشته باشند.

شدت تعلق خاطر بعضا افراطی ترکهای ترکیه به یاد و نام و خاطره کمال آتاتورک راز پوشیده ای نیست. هنوز پس از گذشت نزدیک به یک قرن از کودتای نظامی ترکهای جوان که قدرت سیاسی را از سلطان عبدالحمید دوم خلع کرد آتاتورک و آرزوهای او برای برپایی یک ترکیه نوین زمینه فکری و اساس فعالیت های فرهنگی، اقتصادی، و سیاسی و حتی نظامی اکثر قریب به اتفاق نیروهای اجتماعی این کشور را تشکیل می دهد.

در اینکه آتاتورک بنیانگزار ترکیه نوین و در این رهگذر هدایت آن کشور به سوی دوری جستن هرچه بیشتر از ظواهر مذهبی و نزدیکی به نمادهای فرهنگ غربی بوده است دوست و دشمن توافق نظر دارند. با این حال با رشد بنیادگرایی اسلامی در این کشور در سالهای اخیر جامعه روشنفکری ترکیه در دفاع از آرمانهای آتاتورک خود را در مقابل قشریون و نیروهای اجتماعی جدیدی یافته است که با تکیه بر تاریخ سیاست های استعماری غرب و ستیزه جویی با سکیولاریزم به یکسره بر همه دستاوردهای آتاتورک و همفکران او خط باطل کشیده و دولت های این کشور را با چالش های عمیق روبرو می کنند.

در این میان فیلم «مصطفی» نوشته و ساخته «کن دوندار» به نمایش این دوگانگی فرهنگی در میان ملت ترکیه می پردازد و تلاش دارد چهره ای واقعی، انسانی و زمینی از یکی از مطرح ترین رهبران کشورهای اسلامی در یکی از مهمترین برهه های تاریخ تحولات اجتماعی این کشورها را در معرض قضاوت عمومی قرار دهد.

این فیلم نیمه مستند که به شرح زندگی آتاتورک از تولد تا مرگ می پردازد ماه گذشته و در ۸۵ مین سالگرد تاسیس جمهوری ترکیه به اکران در آمد.

«کن دوندار» که خود از چهره های سرشناس سکیولار در میان هنرمندان ترک به شمار می رود با بهره جویی از آرشیوهای دولتی و دسترسی به اسناد و فیلم های خانوادگی آتاتورک بدور از کلیشه سازی های معمول به نمایش زندگی خصوصی مردی می رود که در عین حضور و عمومیت داشتن در هر ذره از روح و روان ترکها در خلوت خود با افسردگی روحی، اعتیاد شدید به مشروبخوارگی و سیگار و اتهام به زنبارگی دست و پنجه نرم میکند.

در یک صحنه از یک ضیافت شبانه برای افسران عالیرتبه نظامی و هیئت دولت که در آن دیپلماتهای خارجی نیز حضور دارند آتاتورک پس از صرف مشروب با یکی از زنان مهمان با موسیقی والتس به رقص تانگو می پردازد ولی در پایان آن در میان تعجب و شگفتی میهمانان از اعضای ارکسترمی خواهد تا قطعه ای مناسب رقص ترکی و روستائیان بنوازند و خود به تنهایی و بدون نمایش ذره ای شرمندگی از عمل خود به شکل ماهرانه ای به این پایکوبی می پردازد تا ریشه های فرهنگ ملی خود را به حضار نشان دهد.

کمال مصطفی کودکی روستایی زاده است که هر روز صبح زود با دویدن از میان مراتع سرسبز و در دامنه کوه های مغرور ترکیه خود را به لبه صخره ای مشرف به دریای نیلگون مدیترانه می رساند و پس از جا گرفتن در زیر یک سایبان کوچک چشم به دوردست ها می دوزد و در آن آینده خود و میهنش را ترسیم میکند.

در خیالات کودکانه مصطفی ترکیه کشوری با تاریخی برجسته در میان دو قطب جهان اسلام و اروپای مدرن قرار دارد که با فروپاشی امپراتوری عثمانی در توفان جنگ جهانی اول اکنون در مرز مرگی ابدی یا تولدی دوباره نشسته است.

مصطفی به صف افسران جوان ارتش ترکیه می پیوندد که در همفکری با او راه نجات میهن خود از بلایای جنگ و فساد دربار سلاطین و ارتجاعیون مذهبی را در یک گردش تاریخی به سوی دموکراسی و بنیانگزاری یک حکومت لائیک و جمهوری دموکراتیک می بینند، نظامی که هنوز پس از نزدیک به یک قرن و گذر از سه کودتای ارتشیان و جنگ های خونین داخلی و قومی همچنان قوام خود را حفظ کرده و امروز ترکیه سکیولار و دموکراتیک را در آستانه ورود به اتحادیه اروپا و به عنوان نمونه سازگاری میان دینداران مترقی با پیشرفت و توسعه اجتماعی معرفی می کند.

دوندار در دفاع از فیلم خود در مقابل اتهامی که ناسیونالیست های ترکیه به او درباره «مخدوش کردن» چهره آتاتورک برای جلب رضایت نیروهای مذهبی می زنند به روزنامه ایندیپندت در لندن گفته است: «به هرطرف که در کشور ترکیه می نگرید تصویر و خاطره آتاتورک در مجسمه ها، میادین، نام خیابانها و پرچم ما به چشم می خورد. اما بیشتر آنها از بعد انسانی بی بهره هستند. من در این فیلم قصد دارم روح آتاتورک را به عنوان یک همنوع خود نشان بدهم. وگرنه فرزند من هم مانند من و پدرم هنوز پس از دیدن این فیلم سرود ملی ترکیه را با نام آتاتورک میخواند و نظرش نسبت به او واقعی تر هم شده است».

با این حال فیلم «مصطفی» واکنش شدیدی را از سوی بسیاری از محافل اجتماعی ترکیه بر انگیخته است تا جائیکه روزنامه سکیولار «وطن» در سرمقاله ای در انتقاد از این فیلم از خوانندگان خود خواسته است به دیدن آن نروند و دیگران را نیز از تماشای آن برحذر دارند، زیرا، به گفته «وطن» چهره تاریخی و نقش آتاتورک در بنیانگزاری ترکیه نوین همانند قهرمانان افسانه ای است و آلودن آن به مسائل غیر اخلاقی بدون یک قضاوت منصفانه، وحدت ملی مردم ترکیه را تضعیف می کند.

بعضی از نظامیان ترکیه حتی تا به آنجا پیش رفته اند که موضوع فیلم را تلاشی «توطئه گرایانه» از سوی قدرتهای غربی می بینند که قصد دارند به نیروهای مذهبی بال و پر سیاسی بدهند.

آنچه در این میان به ویژه برای ما ایرانیان می تواند از اهمیت برخوردار باشد این است که همزمان باظهور آتاتورک در ترکیه میهن ما نیز در پی آشوبهای عمیق سیاسی و اجتماعی ناشی از وقوع انقلاب مشروطیت و وقوع جنگ اول جهانی شاهد کودتایی بود که سلسله پهلوی را با پادشاهی رضا شاه به قدرت رساند، پادشاهی که کم وبیش و چه بسا با سرمایه و امکاناتی به مراتب محدودتر همان آرزوهای آتاتورک برای نوین سازی میهن خود را در سر داشت و بدون شک بسیاری از آنها را نیز محقق ساخت. .نزدیک به ۶۰ سال پس از آن تاریخ نیز انقلابی به نام دین این سلسله پادشاهی و همراه آن سلطنت را در همین روزهای جاری در ایران سرنگون گرد. با این حال در ترکیه ای که دموکراسی و سکیولاریزم به دست آتاتورک ها و ملت همراه او تاسیس یافت امروز نیروهای مذهبی از آن چنان آزادیهای سیاسی و فرهنگی و اجتماعی برخوردار هستند که کابینه این کشور را هم تشکیل می دهند و اجازه نقد «مصطفی» را هم دارند. در مقابل انقلابی که ۳۰سال پیش ظاهرا برای آزادی و دموکراسی در ایران اتفاق افتاد امروز حتی زبان کارگزاران و بنیانگزاران مذهبی خود را هم در کام خفه می سازد.

احمد وحدت خواه