"گالیله شاید بیافتد در آن دنیا": پیشگویی غم انگیز حمید سمندریان، انجمن تئاتر ایران

جامعۀ تئاتری ایران، در نهایت تأسف، یکی از مهم ترین و محبوب ترین کارگردان های تئاتر خود را از دست داد: حمید سمندریان.

حمید سمندریان در میان کارگردان های تئاتر در ایران، از بسیاری جهات استثناء بود. برجسته ترین ویژگی سمندریان دانش، تخصص و تسلط او به فرهنگ تئاتر معاصر جهان بود و این توانایی ها در هر یک از آثاری که به روی صحنه می برد، هم در تفسیر و هم در تکنیک، با برجستگی و تمایزی آشکار نسبت به اجراهای دیگر تئاتری به چشم می خورد. سمندریان در جریان گام به گام شکل گیری هر اثری که بدست می گرفت، سوای تفسیر خلاقانه اش از اثر، شیوۀ کار او با بازیگران بود که آنان را به درک، شناخت و یادگیری همه جانبۀ خلق اثر و شخصیت ها نایل می ساخت. از ویژگی های دیگر سمندریان در کار، محتوای رابطه ای بود که با بازیگران، و همچنین شاگردان، خود برقرار می کرد. رابطۀ او یک رابطۀ خشک، رسمی و سنتی استاد و شاگرد یا کارگردان و بازیگر نبود. او دارای توانایی ها و خصوصیاتی بود که بطور طبیعی می توانست در بازیگران و شاگردان خود احساس توأمان رابطۀ استاد و دوست، رسمیت و صمیمیت، آموزش و لذت را یکجا بوجود آورد.

حمید سمندریان، به شهادت آثاری که به روی صحنه برد، و آثاری که قصد به روی صحنه بردن آنها را داشت – زندگی گالیله و مکبث - اندیشه ای پیشرو و روحی آزاده داشت. احترام و تعهد او به باورها، اصول اخلاقی و معیارهای هنری اش در هیچ شرایطی موجب نشد که از آنها سر باز زند و بنا به مصلحت روز و باید و نبایدهای ارباب و عملۀ قدرت گردن نهد. در جایی او در پاسخ به پرسش یکی از خبرنگاران که از او می پرسد: "چرا استادی مثل شما که جایگاه بالایی در تئاتر ایران دارد کم کار است؟ پنج نمایش صحنه ای، یک تله تئاتر و یک فیلم سینمایی در 30 سال و فاصلۀ آخرین کار شما – بازی استریندبرگ - تا کار اخیرتان 8 سال است"، می گوید: "... دوست دارم با آزادی کامل کار کنم و معتقد هستم آزادی هنرمند، رکن اصلی کار است. نمی توان به هنرمند گفت ما به تو 5 کیلو و یا 5/1 متر بیشتر آزادی نمی دهیم! آزادی در ذات تئاتر و هنر است."(1)

همین اعتقاد راسخ او به آزادی است که جمهوری تباهی با عدم تصویب نمایشنامه هایش او را، در واقع، حبس خانگی می کند.

تلخی زهرآلود ممنوعیت و سانسوری که حمید سمندریان طی دورۀ تاریک حاکمیت جمهوری اسلامی بطور روزمره با جان خود چشیده در این ایهام گزنده و کوتاه او در یک گفت و گو قابل فهم است: "گالیله شاید بیافتد در آن دنیا. اما دوست دارم گالیله وصیت نامۀ من باشد..."(2) در حقیقت جمهورری اسلامی با سمندریان همان کرد که کلیسا در قرون وسطا با گالیله.

آثار با ارزش حمید سمندریان بمثابه میراث او، از جمله بازیگران برجسته ای که توسط او تربیت شده اند و هنوز با درخشش خود موجب رشگ نیروها و رقبای بی مایه و عقب ماندۀ حکومتی هستند، هیچگاه فراموش نخواهند شد و همچنان متحول و بالنده خواهند بود.

هنرمندانی که به ارزش آزادی در هنر اعتقاد دارند، این تلخی زهرآلود را می شناسند و خود را در اندوه از دست دادن این کارگردان بزرگ و با ارزش تئاتر ایران با همسر و همراه او، خانم هما روستا، خانوادۀ حمید سمندریان و خانوادۀ تئاتر ایران شریک می دانند.

یاد و روانش ماندگار باد!

انجمن تئاتر ایران

گفت و گو با سید جواد روشن، سیمیا، ویژه نامۀ فردریش دورنمات، دورۀ دوم/شمارۀ سوم/ پائیز 1387، ص. 258
گزارش نشست رسانه ای نمایش "ملاقات بانوی سالخورده" با حمید سمندریان، سایت ایران تئاتر، جمعه 5 بهمن 1386